یاقوت فرزند عبدالله ملقب به شهاب الدین و کنیه اش ابوعبدالله می باشد. درباره زادگاه وی برخی از مورخان در خواندن ترکیب : «حموی مولی» بصورت «الحموی المولد» دچار اشتباه شده و زادگاه او را حماه یا حمات از بلاد شام شمرده اند.شهر مزبور در مقابل حمص و حلب بوده، در صورتیکه یاقوت بر حسب منابع معتبر، از نژاد رومی بوده و در آن سرزمین متولد شده است.
لیکن در خردسالی وی با گروهی از مردم روم اسیر و به بغداد منتقل و در آن شهربه عنوان برده فروخته شد. خریدار وی شخصی به نام عسکر حموی یا به گفته مولف معجم المطبوعات، عسگر پسر ابونصر حموی بوده به همین سبب یاقوت را به وی نسبت داده اند و به یاقوت حموی شهرت یافته است. هنگامی که بازرگان حموی یا عسکر، یاقوت را خرید چون خود به نوشتن آشنا نبود وی را به مکتب سپرد تا خواندن و نوشتن بیاموزد و آنگاه در تنظیم و ضبط کارهای بازرگانی خویش از وی بهره برگیرد. سرانجام در سال 596 هـ. یاقوت آزاد شد.وی از آن پس از راه نسخه نویسی کتاب امرار معاش می کرد و از کتاب های مزبور دانش و سود فراوانی برمی گرفت. پس از مدتی دوباره عسکر، یاقوت را نزد خود فراخواند و برای کارهای بازرگانی به سرزمین های دیگرفرستاد. اما پس از بازگشت وی مولایش از دنیا رفته بود. یاقوت مقداری سرمایه از خانواده مولایش گرفت و سرمایه بازرگانی کرد و به شهرهای دمشق، حلب، موصل، اربل سفر کرد و آنگاه به خراسان رفته و مشغول بازرگانی شد وی مدت زمانی طولانی در مرو اقامت گزید. او به کتابخانه های آن شهر می رفت و از کتابهای آنجا بسیار سود جست.وی بسیاری از تالیف های خویش را در آنجا تدوین کرد و تا حمله مغول در آن شهر بسر برد، اما در پی یورش مغولان یاقوت دچار دشواری زیادی گشت و سرانجام در حلب در سن 52 سالگی درگذشت.
پایگاه علمی یاقوت حموی
مورخان و عالمان تراجم احوال ، یاقوت را مورخ ثقه، از پیشوایان دانش جغرافی، لغت دان و ادیب و شاعر و نثر نویس ماهر و عالم بصیر در تقویم البلدان خوانده اند و بی شک جهان اسلام و محققان امروز مرهون تحقیقات علمی وی به ویژه در جغرافیا و جغرافیای تاریخی و دیگر دانشهایی که درباره آنها به تحقیق پرداخته است، می باشند. کتاب کبیراو معجم البلدان برای همیشه نام وی را زنده و جاویدان نگه داشته است.
وی در ضمن این سفرها با دانشمندان و محدثان و قاریان و دیگر عالمان دیدارها داشته و از محضر آنان استفاده می جست. یاقوت شهر به شهر گشت تا به خراسان رسید و در شهر مرو اطلاعات بسیاری برای تألیف معجم البلدان به دست آورد وی آن مطالب را به یاری وزیر جمال الدین قفطی در حلب تکمیل کرد. یاقوت در مورد انگیزه گردآوری این کتاب چنین گفت: «در سال 625 ه.ق در مرو شاهجان می زیستم و در مجلس شیخ فخرالدین ابوالمظفر عبدالرحیم پسر امام حافظ تاج الاسلام ابوسعد عبدالکریم سمعانی بودم درباره کلمه حباشه که یکی از بازارهای عرب در عصر جاهلیت بوده است بحث و گفتگو می شود و حموی تصمیم گرفت کتابی بنویسد که در آن همه کلمه ها از لحاظ ضبط صحیح و اتقان و صحت الفاظ از راه نام بردن حرکات آنها به شیوه اطمینان بخشی گردآوری شود».
یاقوت در تألیفاتش مشاهدات شخصی و نقل از مأخذهای معتبر را ملاک قرارداده و آثاری محققانه و جامع فراهم آورده است. کتابهای یاقوت به شرح ذیل می باشد:
1- ارشاد الاریب الی معرفة الادیب که به نام های معجم الادباء یا طبقات الادباء یا ارشادالالباء الی معرفة الادباء نیز آمده است.
2- اخبار الشعراء یا معجم الشعراء
3- اخبار المبتنی
4- المقتطف فی النسب
5- کتاب الدول
6- المبداء والمال در تاریخ
7- عنوان کتاب الاغانی
8- معجم البلدان در شناسایی شهرها و دهکده ها در هر سرزمین و گفتگو از جایگاه های ویران و آباد و دیگر بحث های جغرافیایی می باشد. این کتاب در 20 ماه صفر سال 621 در شهر حلب به پایان رسید و به کتابخانه امام الفضلاء و سید الوزرا جمال الدین قفطی وزیر حلب اهدا گشت.
یاقوت در معرفی این اثر گرانبها خود این گونه می گوید: مطالب این کتاب را از بوستان های آکنده از شاخسارهای آن گرد آوردم و نامهای سرزمین هایی را برگزیدم که از لحاظ لفظ و خط و شکل و نقطه با هم یکسان و مشترک و از نظر جایگاه با یکدیگر متفاوت و جدا می باشند. بر هر باب نام هایی افزودم اگر حرفی زیاده هم در آنها باشد در پیوستن یای نسبت حذف گردد و از لحاظ نسبت با هم یکسان باشند تا محدثان از گرایشی که به سود برگرفتن از منسوبان به هرجایگاه دارند بهره مند شوند.
یاقوت هر شهری را به اختصار معرفی کرده و اخبار نیکو و مفید را برای جویندگان علم ذکره است.
به طور مثال در مورد شهر آبه این چنین می گوید:
سه جایگاه است 1- شهرکی است میان ری و همدان و از آن تا ساوه نزدیک پنج مایل است. مردم آن مذهب شیعه دارند و در فرصت های مختلف جنگهای بسیار میان مردم آبه و ساوه بر سر مذهب روی داده است و عامه این شهرک را آوه می خوانند. از منسوبان این شهر، وزیر ابوسعد منصور پسر حسین و برادر وی ابومنصور محمد آبی است.