فتح الله محمد بن محمد تقی ساروی مشهور به ملا محمد ساروی ( اعتماد السلطنه، ج2، ص 1178 ) صاحب کتاب احسن التواریخ از مورخین و شعرای هم عصر با آغا محمد خان و فتحعلیشاه قاجار می باشد، از زندگی او پیش از مطرح شدن نزد آغا محمد خان اطلاع چندانی در دست نمی باشد، تنها برخی منابع متاخر وی را از اهالی ساری دانسته اند ( طباطبایی مجد، مقدمه احسن التواریخ، 1371: ص9 ). هرچند تعلق خاطر وی به خاستگاهش مازندران، به خوبی در متن اثرش انعکاس یافته اما در هیچ بخشی از کتاب احسن التواریخ به زادگاه و یا پیشینه ی خویش اشاره ای نداشته است.

تاریخ محمدی یا احسن التواریخ از نخستین منابع عصر قاجار می باشد که نگارش آن 18 سال به طول انجامید. این کتاب به امر بابا خان یا همان فتحعلی شاه آینده در دوران شاهزادگی نگارش یافت ( طباطبایی مجد، 1371 ص22 ). این کتاب به هجده سال پایانی حکومت زندیه و آغاز قاجار تعلق دارد و می توان آن را ذیلی بر گلشن مراد غفاری کاشانی دانست. آغا محمد خان قاجار و اقدامات وی در بدو ظهور قاجاران، مبنای اصلی این اثر می باشد. ساروی خویش به منصبی محلی در مازندران اشتغال داشته که به واسطه ی این جایگاه، اطلاعاتی درخور از این دوران ارائه داده است. تاریخ محمدی به بر آمدن قاجار تا آغاز سلطنت فتحعلیشاه پرداخته است. این اثر به واسطه ی نقل روایاتی از دوران انتقال سلطنت از زندیه به قاجار و فقدان منبعی موازی، منحصر به فرد می باشد.

احسن التواریخ از 66 بخش کوتاه اما سرشار از توصیفات دقیق تشکیل یافته که وقایع سال های 1212-1194 ﻫ . ق یعنی از مطرح شدن قاجاران در زمان فتحعلی خان رئیس طایفه ی قاجار تا فصل آخر که به انتقال نعش مبارک آغا محمد خان به نجف اشرف ادامه می یابد را شامل می شود. احسن التواریخ در دو بخش عمده، قابل تمییز می باشد؛ نخست: وقایع پیش از تاسیس دولت قاجاریه که زمینه های اجتماعی، سیاسی و نظامی پیدایی قاجاران در این بخش قابل مشاهده است. بخش دوم از تاج گذاری آغا محمد خان قاجار و تلاش وی در جهت سرکوب ایلات و طوایف داخلی و شرح نبردهای او در قراباغ و گرجستان را شامل می شود. مولف در تمامی فصول کتاب در تائید خان قاجار سخن گفته است، حتی در شرح کشتارهای خونین وی در گرجستان، این عمل را در زمره ی رفتاری جهادی شمرده است.

 هرچند اثر وی یک تاریخ سلسله ای و حتی درباری است اما به دلیل ارائه اطلاعاتی دقیق از جغرافیا و آداب و رسوم محلی  مازندران می تواند مورد استفاده ی محلی کاران نیز قرار گیرد.  پس از مازندران و شمال ایران که مامن و بستر پیدایی قاجاران می باشد، خراسان، اصفهان، بختیاری و گرجستان از دیگر نقاطی است که مولف در انتقال اطلاعات ظریف از آن دقت نظر داشته و قابل استفاده در پژوهش های محلی است. برای نمونه در اصفهان از مکانی به عنوان آتشگاه برای مکان اسقرار سپاهیان قاجار یاد کرده یا از قریه ی عسگران در حوالی اصفهان یاد کرده ( ساروی، 1371: ص35 )، این امر در توصیفات از سایر مناطق نیز نمایان است که اغلب با مکان امروزی آن در پیوند است.

هر چند در نگاه اول، احسن التواریخ یک تاریخ سلسله ای به سبک قدیم می باشد اما از امتیازاتی برخوردار است که آن را از سایر آثار مشابه، متمایز می سازد. ساروی ضمن جزئی نگاری از عمومی نگاری در تاریخ دوری نموده، او با سبک وقایع هم عرض با خویش از نگاه تاریخ های قدیمی که از ابتدای حیات بشر تا عصر مولف را ثبت می نمودند، دور گشته است. این منبع به عنوان نمونه و اثری مناسب در تاریخ محلی نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد، او به صورت شفاف از وقایع و نا امنی های اطراف گرگان و مازندران در دوره ی زندیه اشاره می نماید.

تفکیک و چند پارگی جغرافیایی و قومیتی ایران در این دوران به وضوح در متن کتاب نمایان است، گویا مولف در انتقال این وضعیت، علی الخصوص پر رنگ نمودن نقش استر آباد مرکز قاجاران و مازندران زادگاه خویش تاکید داشته است. بافت ایلیاتی جامعه ی ایران و نقش این طوایف و ریش سفیدان ایلیاتی بر افزایش نزاع ها و اختلافات از جمله مباحثی است که به قلم ساروی انتقال یافته؛ برای نمونه در ذکر وقایع سال 1200 هجری، طغیان طایفه ی بختیاری و اقامت سپاه آغا محمد خان در اصفهان، جهت تنبیه ایل بختیاری مورد اشاره قرار گرفته است ( ساروی،1371: ص35 ). نویسنده احسن التواریخ در انتقال فضای اجتماعی جامعه ی ایران در آغاز انقلاب قاجاران موفق عمل کرده، جامعه ی ایرانی در این برهه، آکنده از رقابت های طایفه ای و ایلیاتی بوده، ملیت و مفاهیمی چون ایرانیت از جایگاهی برخوردار نبوده، تقریبا در تمامی متن کتاب نویسنده حتی یک مرتبه از عنوان ایران یاد نکرده که خود انعکاسی از رقابت های ایلیاتی در عرصه ی سیاست، فرهنگ و اجتماع می باشد.

ساروی بر خلاف روش رایج عمومی نگاری عصر خویش به ثبت وقایع هم عرض خویش دست زده و از نگاه طولی و برداشت های عبرت محور از تاریخ دست شسته است. از نکات قابل ملاحظه و حتی کم نظیر در تاریخنگاری ایرانی، مورخ در مقدمه با تمجید از مورخان پیشین چون جوینی، وصاف، شرف الدین علی یزدی و میرزا مهدی خان استر آبادی، خود را پیرو آنان دانسته است. او هدف خود از نگاشتن کتاب را این گونه بیان کرده است: " ....به حکم شاهزاده ی سخن سنج قدردان و نور دیده ی ملک و ملوک .... خود را از مزاولت جمیع مهام ممنوع و به تحریر حقایق و صوادر امور این خدیو محتشم و قبله عالم و کعبه آمال ترک و عرب و عجم ( آغا محمد خان ) شروع نمود.... ( ساروی، 1371: صص 9،22 ).

به سبب قرار داشتن خاستگاه قاجاران در شمال ایران، توجه خاصی نسبت به ثبت وقایع و تحولات این ناحیه در دوران قدرت یابی قاجاران داشته است. برای نمونه فصول 4، 5 و 6 کتاب در باب طغیان مازندرانی ها به سرکردگی بزرگان لاریجان و تلاش برای جلوگیری از ورود افغان ها به این ناحیه و تصرف این نواحی توسط قاجاران است. همچنین این کتاب از حیث جغرافیای تاریخی و سیاسی شمال ایران ارزشمند می باشد و از بسیاری اماکن و اسامی با جزئیات و یاد نموده است، برای نمونه؛ او در بخشی می گوید: تفنگچیان جلادت نصیب استر آباد و چهار دانگه ی هزار جریب به آن ها ضم بود از راه کیوسر شبانه به پای قلعه ی ساری رسند ( ساروی، 1371: ص49 ). اثر او مرجعی مناسب برای آشنایی با طوایف و مراکز تمرکز جمعیت در شمال ایران در سال های آغازین قاجاریه می باشد. همچنین، وی بخشی جداگانه در وصف شهر ساری و نکویی های آن اختصاص داده که نوعی شهر نگاری ابتدایی و تحسینی محسوب می شود.

با قرار دادن روایات و تعاریف محمد بن محمد تقی ساروی از وقایع آغازین دوران قاجار که با شمال ایران و مازندران مرتبط بوده، می توان به بازآفرینی صفحات گمشده ی تاریخ مازندران پرداخت. ساروی از بسیاری از امرا، حکام و بزرگان طوایف مازندران و شهرهای مهم در این برهه یاد کرده که در انتقال سلطنت از زندیه به قاجار نقش داشته و به یاری آن می توان حیات اجتماعی و سیاسی بومیان مازندران در این دوران را تصویر نمود. تعلق خاطر نویسنده سبب شده از این خطه در تمامی کتاب با نام مازندران بهشت نشان یاد کند و شهر خود، ساری را با نام بلده ی فاخره ی ساری بخواند ( ساروی، 1371: ص63 ). در ادامه با بهره گیری از روایات نویستده به انعکاس شرایط ناحیه در دوران انتقالی سلطنت از زندیه به قاجار از دریچه ی ملا محمد ساروی خواهیم پرداخت.

در اواخر حاکمیت خان زند مازندران از سوی بیگلر بیگی خاص خان زند به نام محمد خان دادوی سوادکوهی مازندرانی به مرکزیت بارفروش اداره می گشت. اما مطرح شدن طایفه ی قاجار و قرار گرفتن مازندران در مجاورت استرآباد خاستگاه قاجاران، این ناحیه را در زمره ی نخستین تصرفات قاجاران قرار داد، لذا مازندران و طوایف مختلف و شهرهای آن در وقایع آغازین به سلطنت رسیدن آغا محمد خان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

با تصرف شهرهای مطرح مازندران از جمله ساری از سوی قاجاران، فردی به نام مقیم خان ساروی به عنوان بیگلربیگی مازندران به مرکزیت ساری برگزیده شد، وی با سیاست های نظامی قاجاران در شمال ایران همراهی می نمود، او در کنار بسیاری از سادات و اعاظم ساری در شمار هواخواهان تاسیس حکومت ایل قاجار قرار داشته اند. به احتمال فراوان تفنگچیان مازندرانی سپاه آغا محمد خان که به کرات در تاریخ از آنان یاد شده از نیروهای محلی همین اعاظم بوده اند. در کنار همراهان و موافقان قاجار، دسته ای از طوایف و خوانین در راس آنان بزرگان سوادکوه و لاریجان به رهبری سبز علیخان لاریجانی در شمار مخالفان جدی حضور و قدریابی قاجاران در مازندران محسوب می گشتند. در طغیان بزرگان لاریجان پیش از تاسیس قاجاریه، مقیم خان بیگلربیگی ساری و شماری از بزرگان ساری که از موافقان قاجار  محسوب می شدند، از سوی لاریجانی ها جریمه یا کشته شدند ( ساروی، 1371: ص34 ).

با رسیدن خبر مرگ کریم خان زند، مرتضی قلیخان قاجار در رقابت با آغا محمد خان در بارفروش ساکن شده و اعلام حکومت نمود که از سوی آغا محمد خان و متحدانش سرکوب شد. در این دوران آزاد خان افغان بر آذربایجان حکومت داشته و دسته هایی از طوایف همراه خویش را در ارومیه ساکن نمود، لذا در این برهه به قصد غلبه و تصرف مازندران اقدام کوچاندن ده هزار خانوار از آنان به مازندران از راه گیلان نمود. در این زمان، محمد خان قوانلوی قاجار، بیگلر بیگی مازندران بوده، او با اطلاع یافتن از این جریان، سران آنان را در بند نمود و عامه ی مردم را به کشتن بقیه ی رجال آنان تشویق نمود. لذا مهاجرت این خانوارهای افغانی و افغان به مازندران ناموفق، متوقف شد.

تاریخ محمدی در مقایسه با سایر آثار تاریخنگارانه ی دوره ی قاجار مورد بی مهری قرار گرفته است. بسیاری از منابع متاخر قاجاریه در جهت تکمیل و ثبت اطلاعات مربوط به دوران آغازین قاجاریه و انقلابات داخلی آغاز سلطنت به احسن التواریخ ملا محمد استناد جسته اند اما کمتر به این امر اشاره نموده اند. اعتماد السلطنه از جمله مواردی است که به وضوح در جلد سوم، تاریخ منتظم ناصری در شرح گوایف قاجار به مطالب او استناد کرده است ( نوری، 1380: ص83 ). ساروی در اثر خود به صورت جزئی و دقیق به وضعیت طایفه ی قاجار، از مهاجرت آنان از گنجه به استرآباد از سوی شاه عباس صفوی در جهت مقابله با ترکتازی های ترکمانان دشت قبچاق تا مطرح شدن فتحعلی خان قاجار به عنوان سر سلسله ی قاجاران، وتا تسلط این طایفه بر استر آباد را مورد اشاره قرار داده است ( ساروی، 1371: ص26 ).

اطلاعات قابل استفاده از متن کتاب احسن التواریخ به قلم محمد بن محمد تقی ساروی به چند دسته قابل تقسیم و بهره گیری است. نخست؛ انتقال قدرت از زندیه به قاجار که فضای اجتماعی- سیاسی این دوران و اصل و نسب ایل قاجار و ورود آنان به عرصه ی سیاست را نیز انعکاس داده است. دوم شرح نبردها و پیروزی های طایفه ی قاجار به رهبری آغا محمد خان و به یاری تفنگچیان مازندرانی که شرح کشاکش های داخلی و نبردهای زورمندانه ی وی در قرباغ و گرجستان به عنوان جهاد ( ساروی، 1371: ص 272) و سرکوب ازبکان در مرزهای خراسان را نیز در خود جای داده است. دسته ی سوم که در بازسازی تاریخ دیوانی و مناصب درباری پیش از مشروطه در ایران مفید می نماید. ساروی از بسیاری از مناصب در آغاز عصر قاجار یاد کرده، با توجه به عدم سامان یافتن دیوان در دوران حیات آغا محمد خان، قریب به یقین این مناصب یادگاری از دوران صفوی و زندیه می باشند یا انعکاسی از تقسیم قدرت در جامعه ی ایلیاتی، ملا باشی، مین چی، ایشبک آغاسی و بیگلر بیگی از جمله این سمت هاست ( ساروی،1371:  ص284 ) که مورد اشاره قرار گرفته است.  چهارمین دسته از اطلاعات کتاب که تا به امروز کمتر مورد توجه واقع شده، مطالبی در تاریخ محلی و منطقه ای مازندران و شمال ایران است. نویسنده با توجه به خواستگاه ساروی خویش، به خوبی در انتقال فضای سیاسی و اجتماعی مازندران در این دوران موفق بوده، همچنین در بحث جغرافیای تاریخی از اماکن، شهرها و روستاهای پر رونق در آستانه ی قدرت یابی قاجاران یاد کرده است.