دکتر مهدی خدامی

دکتری: دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۶
کارشناسی ارشد: تاریخ گرایش ایران اسلامی از دانشگاه شیراز، ۱۳۸۷
کارشناسی: تاریخ دانشگاه شیراز، ۱۳۸۴
کاردانی: آمورش دینی و عربی از تربیت معلم شهید مطهری شیراز، ۱۳۷۹

ریاض الفردوس خانی

ریاض الفردوس خانی یکی از کتب تاریخی که برای آشنایی محققان امروزی با تاریخ استانهای فارس، خوزستان و کهکیلویه و بویر احمد مفید می باشد ریاض الفردوس خانی است.

ریاض الفردوس خانی

این کتاب تألیف محمد میرک بن مسعود الحسینى است. نویسنده ریاض الفردوس را در 1082 تألیف و آن را به شمس الدوله محمد زمان خان بیگلر بیگى کهگیلویه اهدا کرده است. ریاض الفردوس   نوعی تاریخ عمومى است اما به سبب آنکه بیشتر آن مخصوص به فارس، کهگیلویه و خوزستان از زمانهاى قدیم تا دوره سلطنت شاه سلیمان است می توان آنرا در شمار کتب تاریخ محلی به شمار آورد. این کتاب در یک خطبه و دوازده روضه و یک خاتمه (که او آن ضمیمه می نامد) تألیف شده‏. نام مؤلف در دو جاى متن آمده است. یک بار در خطبه به صورت محمد میرک حسینى و دیگر بار در انتهای کتاب به صورت محمد میرک بن مسعود حسینى المنشى.  تاریخ پایان نگارش کتاب در جمادى الآخر 1082هجری قمری بوده است.کتاب هم ریاض الفردوس نامیده شده و هم در یک جای دیگر ریاض الفردوس خانی. در خطبه «ریاض الفردوس»  و در انجام متن «ریاض الفردوس خانى». علّت این است  که تألیف کتاب به درخواست محمد زمان خان بیگلر بیگى کهگیلویه انجام شده و مؤلف در خطبه نام او را آورده است، چنین: و بعد بر دیباچه عرض و اعلان مى‏نگارد: چمن‏آراى این ریاض فردوس آیین و گلشن پیراى این حدیقه نزهت ‏قرین محمد میرک الحسینى مقارن جلوس میمنت مأنوس ثانوى اعلى حضرت سلیمان شاهى ظل اللهى ... از توارد هموم و تواتر غموم ... با بخت متراجع حکایتى و از عواید مکاید شکایتى داشتم ... درین حالت بشیر عنایت نواب فلک جناب خوانین مآب ... بیگلر بیگى انشان اعظم ... خان بن خان ... شمس الدولة و الدنیا و الدین محمد زمان خان ... به طلب بنده مسرت‏بخش خاطر حزین گردیده. بعد از شرف‏اندوزى به مجلس عالى به انجام این خدمت مأمور گشتم که مختصر ضابطه در بیان چگونگى بلاد فارس و کوه‏گیلویه و خوزستان که محال اقتدار آن حضرت است در حیطه تحریر و تدوین آورم ... به قبول سرانجامش تلقى نمودم که ... در این باب از آنچه در متون تواریخ به نظر این قلیل البضاعه عدیم الاستطاعه آمده مختصر ضابطه‏اى مرقوم گردانم تا نه مطوّلى مملّ و نه موجزى مخلّ مشتمل بر زبده وقایع سانحه این بلاد ...»

در سطرهای بالا مولف هم علت نگارش کتاب رابیان کرده و هم می توانیم به نمونه ای از سبک مصنوعی ک تاحدی متکلفی که وی به کار برده پی ببریم. ظاهرا وی از استان فارس و منطقه دشتک بوده است زیرا محمد میرک، بنا بر آنچه در سرگذشت کوتاه جمال الدین محمد دشتکى (از فضلا) به این عبارت نوشته است «و راقم حروف را با ایشان رابطه خویشى است»  بنا بر این احتمال قوى دارد که خود هم از دشتک بوده باشد. نویسنده کتاب چون در انشاء تسلط داشته در دستگاه محمد زمان خان، منشى شده است.

محمد میرک به همراه محمد زمان خان به سفر اصفهان کرده است و تفصیلى را از بار یافتن به حضور شاه و آیین جشن و مراسم مختلفى که در آن جا اتفاق افتاد به جزئیات خواندنى نگاشته است.

محمد میرک طبع شعر داشت و ابیاتی از وی به جا مانده است.

تقسیم بندی وی از کتابش نسبت به متون تاریخى متعارف تا حدّى غیر ممعموا به نظر می رسد. کتاب به دوازده روضه تقسیم شده است و هر روضه‏اى به دو چمن تقسیم می شو.د. مؤلف خود سبب این گونه بخش‏بندى و نام‏گذارى را یادآور شده و نوشته است: لهذا اساس تدوین آن را بر فاتحه و خاتمه و دوازده روضه و بیست و چهار چمن گذاشته موسوم به ریاض الفردوس گردانید بر این نسق که امور سانحه این بلاد در عهد میمون هر یک از سلاطین ذوى الاحتشاد در طى روضات محرر گشته و شطرى از احوال شاهان که در ایام اقتدارشان در این ولایت امرى سنوح نیافته در طى چمنها نگارش پذیرفته است. تألیف کتاب در زمان بیگلر بیگى محمد زمان خان آغاز مى‏شود و چنان که تصریح دارد در سال 1082 پایان مى‏گیرد، این شخص در عهد شاه سلیمان  به مقام بیگلر بیگى نائل شده و چهل پنج سال بر سر این کار بو.ده است. از همه اینها می توان نتیجه گرفت که تألیف کتاب مدتی پس از دوران محمد زمان خان به پایان رسیده بوده است.

سال ورود محمد زمان خان به بیگلر بیگى کهگیلویه 1074 هجری قمری،سه سال پیش از درگذشت شاه عباس ثانى (1043- 1077هـ) بوده و چون در 1082 تألیف به پایان رسیده بنابر این هشت سال تألیف کتاب وقت گرفته است.

بیشترین اعتبار این کتاب به عنوان تاریخ محلی مربوط به  مندرجات روضه دوازدهم آن است که در آن به شرح کارهاى بیگلر بیگان کهکیلویه و خوزستان و مناطق پیوسته پرداخته و همچنین در بر دارنده ی اطلاعاتى درباره خوزستان و مناطق لرنشین فارس در خود ضبط کرده است، از قبیل کارهای  شرارت‏ انگیز قلندر و سپس هدایت الله آرندى و اطلاعى کوچک درباره ملّا کمال غیاث و بهاى مروارید در زمان تألیف کتاب و اقدامات سید على خان والى خوزستان  که این اطلاعات را در جاى دیگر نمى‏توان یافت.

 

منابع متن‏

نویسنده نام کتابهاى تاریخى زیادى را مى‏آورد که شاید وی  همه آنها را ندیده بوده است و بسا که نام آنها در متون نزدیکتر به عهد تألیف وجود داشته و او عینا عبارت را نقل کرده است. از جمله نام تاریخ ملک‏ نامه سلجوقى است که به احتما خیلی زیاد از مآخذ دیگر ذکر شده است. از کتابهای ذیل مولف ریاض الفردوس نام برده است: اعمال الاعیان‏- تاریخ جهانگشا- تاریخ سلاجقه‏- تاریخ معجم‏- تاریخ وصاف‏- روضة الاخبار- زبده التواریخ حافظ ابرو- صور الاقالیم‏- مجالس المؤمنین‏- تاریخ بناکتى‏- تاریخ حکماء- تاریخ گزیده‏- تاریخ ملک‏نامه‏- تحفة الغرائب‏- روضة الصفا- شاهنامه‏- متون الاخبار- مسالک و ممالک‏.

اصول نگارش مؤلف گاهى آمیخته به سجع و گاهى استفاده از الفاظ غریب به ندرت درازنویسى است و البته از عبارات ساده به دور نیست. لغات ساختگى هم دارد مانند گرمسیریت. گاهى اصطلاحى را که مربوط به روزگارى بعدست در حوادث دوره‏اى دوردست آورده مانند تنکجات که ظاهرا هیچ ارتباطى با دوره آل بویه نداشته است.

مولف خطبه دیباچه کتابش را با حمد و ثنای الهی آغاز می کند این قسمت سبکی مسجع دارد. مولف کتاب در این قسمت به مدح و ستایش شاه صفوی می پردازد که وجود بسیاری از عبارات که به شاهانی ایرانی اختصاص داشته است جالب توجه است او می نویسد: چمن‏آراى این ریاض فردوس آیین و گلشن پیراى این حدیقه نزهت قرین محمد میرک الحسینى که مقارن جلوس میمنت مأنوس ثانوى اعلى حضرت سلیمان شاهى، ظل اللّهى، نوباوه بساتین خیر المرسلین، با کوره حدایق طه و یس، فصّ خاتم ید اللّهى، ضرغام بیشه اسد اللّهى، بالفعل [و] بالقوة شهنشاهى‏

         سلیمانى که پیش تخت او شاهان کمر بسته             چو موران‏اند پیش پایه تخت سلیمانى‏

 داراى جهانگشاى ممالک آراى، کیخسرو مکان فریدون فر، جمشید حشمت اردوان شأن، گوهر تاج سعادت سیمایش مصقل آینه ماه منیر، اکلیل فلک فرسایش نوربخش آفتاب جهانگیر، پرچم علم ظفر طرازش طرّه عنبرفشان حور، غریو کوس رعد آوایش دمساز «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ». رمحش در آسمان سطوت شهاب ثاقبى است که بر خرمن حیات شیاطین الانس به سر دویده، نعل سمند هلال آسایش حلقه بندگى در گوش سلاطین ذوى الاحتشاد کشیده‏. مندرجات کتاب عبارتند از:

 فاتحه در بیان موقعیت جغرافیایی منطقه.

روضه اول: در مورد وقایعی که قبل از اسلام در منطقه فارس و کهکیلویه و خوزستان رخ داده است چمن اول: در بیان تسلط فراعنه بنو امبنی امیه، چمن ثانى: در بیان کارهای خلفای بنی عباس چمن دوم: در مورد وقایع زمان آل بویه.‏ چمن اول: در بیان وشمگیر بن زیار  چمن ثانى: در بیان حالات صفاریان‏ روضه سوم: در بیان حوادث حکمرانی سلجوقیان‏ چمن اول: در ذکر حالات فضلویه شبنکاره‏ چمن دوم: سلاطین غزنوی‏ روضه چهارم: درمورد خوارزمشاهیان است‏ چمن اول: در بیان حکمرانی سلاطین غور چمن دوم: در مورد سامانیان‏ روضه پنجم: در مورد استیلای چنگیز خان‏  بر ایران. چمن اول: در بیان حالات ملوک کرت  چمن دوم: در بیان حسن صباح و وقایع آن ایام.‏ روضه ششم: در ذکر حکمرانی فرمانروایان لرستان، مشهور به اتابکان لر شامل‏ چمن اول: در بیان حالات امیر ارسلان بساسیرى‏ چمن ثانى: در مورد طاهریان روضه هفتم: در مورد حکمرانی اتابکان فارس است شامل چمن اول: در بیان حالات اتابکان آذربایجان‏ چمن دوم: در بیان حالات سید شرف الدین‏ روضه هشتم: در ذکر امور واقع شده در ایام آل مظفر؛ چمن اول: در بیان حالات ایلکانیان چمن ثانى: در بیان حالات چوپانیان روضه نهم: در بیان حالات گورکان‏چمن اول: در بیان حالات سربداران  سبزوار؛ چمن ثانى: در مورد فرمانروایی قراختائیان.‏ روضه دهم: در مورد ترکمانان آق قوینلو و قراقوینلو چمن اول: در بیان فرمانروایی مشعشعیان‏ چمن ثانى: در  موردچلاویه‏ که در شمال ایران حکومت می کردند روضه یازدهم: حکمرانی صفویان تا زمان شاه سلیمان را در بر دارد؛‏ چمن اول: در بیان حالات شاه قلندر چمن ثانى: در بیان حالات ملا هدایت آرندى مدعى مهدویّت  روضه دوازدهم: در ذکر حوادث فرمانروایی محمد زمان خان؛‏ چمن اول: در بیان حالات سید على خان والى خوزستان‏ چمن ثانى: در بیان شمه ای از حالات حسین پاشا. کتاب حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ محلی فارس، خوزستان، کهکیلویه و  مناطق لر نشین می باشد که به دلیل نزدیک بودن به زمان مولف واجد ارزش خاصی است. کتاب بیشتر جنبه سیاسی دارد اما پاره ای از اطلاعات اجتماعی و فرهنگی را نیزمی توان از آن استنباط کرد.
+ یکشنبه ۳ آذر ۱۳۹۲ ساعت ۱۳:۴۱
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: