هویت در مفاهیم روانشناسانه تصویری است که فرد نسبت به خود و یا دیگری دارد. این تصویر ذهنی، رفتار و موقعیت فرد در اجتماع را تحت تاثیر قرار داده و او را نسبت به سایرین متمایز می سازد. این تعریف در مفهوم فرد، قابل تعمیم در تعاریف اجتماعی می باشد. یعنی هویت، وجه تمایز یک گروه یا جامعه انسانی از گروهی دیگر می باشد.

تصویر ذهنی که فرد یا افراد یک جامعه از هویت خویش ترسیم می نمایند، سهم قابل ملاحظه ای در حیات فکری، سیاسی و اجتماعی آنان دارد. گروه هایی که فرد در آن عضویت دارد چون؛ خانواده، قبیله، عشیره، محله، جریان های فکری و دینی بر ویژگی های ماهوی فرد تاثیرگزار است. ملت ها از همین افراد واجد هویت تشکیل یافته اند لذا تمامی این عوامل در ایجاد تصویر هویت ملی موثر می باشد.

انسان به عنوان موجودی تاریخی یا واجد ساختار تاریخی، در فهم از خود تحت تاثیر تاریخ است. یعنی در روند تکامل ماهوی خویش از گذشته و تاریخ خویش متاثر گشته است. کشور ها با تعریف و برداشتی که از هویت جمعی خویش دارند معنای ملت می یابند. هویت مشترک بر اساس اشتراکات تاریخی عامل پیوند اعضای یک ملت و احساس تعلق به آن می گردد. اکنون این سوال مطرح می گردد: هویت محلی در شکل دهی هویت ملی از چه جایگاهی برخوردار است؟ به نظر می رسد در جوامع متکثر هویت ملی از آمیختگی و ترکیب هویت های محلی شکل می گیرد.

برخورداری از اشتراکات تاریخی، زبانی، دینی در بین اعضای جامعه، امری هویت بخش است. در گذشته به دلیل ابتدایی بودن جوامع و کم بودن کانال های اجتماعی شدن انسان برای هویت بخشی به خویشتن از الگوهای ساده ای چون خدایان، اسطوره ها استفاده کرده و سعی می نمود شباهت هایی بین خود و آن ها ایجاد نماید. اما امروزه عوامل شکل دهنده ی من آرمانی متعدد گشته و حتی مرزهای سیاسی و جغرافیای فرهنگی را درنوردیده است.

در گذشته ای نه چندان دور دولت ها در ارائه تعاریف هویت بخش برای ملت خویش سهمی عمده ایفا می نمودند اما اکنون جهانی شدن فرصت ها و تهدید هایی در تعریف هویت ایجاد نموده که ملت ها را با معزلی به نام بحران هویت رو برو ساخته است. امروزه دولت ها با انگاره های گذشته قادر به ارائه هویت جمعی برای مردمان قلمرو خود نیستند. برای نمونه حکومت پهلوی اول با تبلیغ و تاکید بر تاریخ باستانی ایران سعی در سوق دادن ایرانیان به هویت ملی و باستانی می نمود و در این راستا کتاب های درسی و طرح های فرهنگی را تدوین می نمود یا پس از انقلاب اسلامی این محوریت بر پر رنگ گشتن و حمایت از مظاهر مذهبی و سنت دینی تغییر جهت یافت؛ مورد اول در جهت احیای هویت ملی بر تاریخ پیش از اسلام تاکید نمود و مورد دوم در راستای ایجاد هویت دینی بر تاریخ اسلام تاکید نمود. تاکید بر یک لایه از تاریخ و فرهنگ از آسیب های هویت سازی از سوی دولت ها می باشد.

در نزد برخی ملل پایه های هویتی به جای بنا گشتن بر حافظه ی تاریخی  بر روی خاطره ی تاریخی بنا گشته است. خاطره ی تاریخی که مبتنی بر بزرگ نمایی است بر خاطره ی اقتدار، جهانگشایی و شاخصه های قدرت قدیم بنا شده سبب می گردد ملت ها در برداشت از هویت خویش دچار سو تعبیر گشته و برداشتی نادرست از جایگاه جهانی خویش کسب کنند. بسیاری از جنگ ها و نزاع های قومی در جهان ناشی از تاکید بر خاطره ی تاریخی جنگ ها، و توسعه طلبی های امپراطوری قدیم در جهت بخشی به هویت ملی بوده و حتی تا امروز تداوم یافته است. دو نمونه ی آلمان نازی در گذشته و کشتار های قومی در یوگسلاوی در جهان امروز می تواند انعکاس دهنده ی خطرات ناشی از این نوع هویت سازی باشد.

امروزه هویت فرایند معنا سازی بر اساس یک ویژگی یا مجموعه به هم پیوسته ای از ویژگی هاست (کاستلز، 1380: ص22). در این روند، رسانه ها و تجربه ی فردی در ایجاد تصویر ذهنی از هویت ملت ها نقشی مهم ایفا می نمایند. هویت امروزی ملت ها برگرفته از هویت تاریخی آنان است. نژاد، دین، زبان و جغرافیای مشترک می تواند شکل دهنده ی هویت تاریخی باشد. در واقع حافظه و احساسات تاریخی مشترک، هویت تاریخی آنان راشکل می دهد.

در ارتباط با شاخصه های هویتی ایرانیان، نظرات متعددی ارائه شده که قابل تقسیم بندی به دو گروه است: نخست؛ نظراتی که ایرانیان راجع به هویت خویش داده اند. دوم؛ نظراتی که بیگانگان در ارتباط با شاخصه های هویتی ایرانیان داده اند. از نکات قابل توجه در این تقسیم بندی این که؛ ایرانیان از محدود ملت هایی هستند برای خویش شاخصه های هویتی منفی چون، روحیه منفی، جبری مسلک و غیره قائل شده اند. از این امر می توان برداشتی دوسویه داشت؛ برداشت اول، خود کم بینی تاریخی ایرانیان و دوم، روحیه انتقاد از خویش. علی رغم منفی نگری که ایرانیان از هویت خویش دارند کمتر با ایرانی مواجه می شوید که هویت ایرانی خویش را زیر سوال ببرد، هرچند ممکن است انتقاداتی نسبت به آن داشته و خویشتن را مستثنی از این خصیصه ها بداند.

آثار ادبیات فارسی از منابع مکتوب هویت ایرانیان است. ادبیات به دلیل آمیختگی با عنصر تخیل به خوبی انعکاس دهنده تصویر ذهنی و من آرمانی است که ایرانیان از خویش دارند. آثار ادبی ایران اغلب با عنصر اغراق، ایهام، سمبل و مجاز آمیخته است. این ویژگی ها از شاخصه های هویتی ایرانیان است که با گزار از مراحل و تجربیات تاریخی به این صورت بروز یافته است. این آثار انعکاس نبرد با دشمنان بد دین و بدسگال، شرح کرامات معنوی و در مجموع بیشتر آثار ادبی ایران توصیفاتی غیر زمینی و غیر عقلانی دارد. این نوع ادبیات بیانگر عدم رشد عقلانیت در هویت جمعی ایرانیان می تواند باشد.

بیگانگان نیز خصیصه های هویتی برای ایرانیان قائل شده اند که اغلب منفی است. از ویژگی های منفی که بسیاری از بیگانگان به آن اشاره نموده اند باید به روحیه دلالی، ریاکاری، دورویی و تملق اشاره نمود. این توصیفات در دوران معاصر ارائه گشته و می تواند ناشی از شرایط استبدادی جامعه ی ایران بوده باشد. ایرانیان از دوران قاجار در برخورد با غرب و پیشرفت های تمدنی آن، بازبینی نسبت به هویت سنتی خویش انجام داده اند و شاید دچار دوگانگی و یا اختلال هویت گشته اند. اگر جامعه ی ایرانی را که بیگانگان در آثارشان توصیف نموده اند، جامعه ای در حال گزار از سنت به مدرنیته بدانیم، این دورویی و تملق قابل توجیه می گردد.

اما اکنون شاخصه های هویت ایرانیان را (دکتر سروش) ترکیبی از هویت های ملی، مذهبی و غربی دانسته اند که متاثر از مراحل تاریخی جامعه ی ایران می باشد. برخی ملی گرایی ایرانیان را ناسیونالیسم احساسی دانسته اند نه واقعی، مذهب نیز همواره در جوامع مشرق زمین عنصری هویت بخش بوده است اما شاخصه غربی بودن در دوران اخیر و در راستای تجددگرایی دوران قاجار بروز نمود و جهانی شدن بر شدت و نفوذ گرایش به فرهنگ غربی در جامعه ی ایران افزود.

هویت ملی در جوامع متکثر از تعامل هویت های محلی با مرکز قدرت شکل می یابد. هویت محلی ترکیبی از گرایش ها، احساسات و وابستگی های فرد نسبت به عناصر و ارزش های محلی و قومی در نظر گرفته می شود که باعث وحدت و انسجام محلی می گردد (فتحی آذر، ش2، ص 106). از کنار هم چیده شدن هویت های محلی، هویت ملی شکل می گیرد. تاریخ نگاری های محلی در گذشته و امروز با هدف هویت بخشی منطقه ای نگارش یافته اند. تاریخنگاری های محلی بخشی از هویت محلی محسوب می گردد.

جامعه ی ایران، جامعه ای موزائیکی است که هویت ملی از ترکیب و تعامل هویت های محلی تشکیل می گردد. در ایران هرگروه قومی و هر محیط جغرافیایی، هویت محلی خاص خویش را دارد اما اشتراکات بین هویت های محلی با هویت ملی بیشتر از تفاوت ها است. انقلاب در ارتباطات و جهانی شدن هویت های محلی در ایران را تحت تاثیر قرار داده است. هویت های محلی دو گونه واکنش در برخورد با شرایط نوین از خود بروز داده اند. نخست مقابله و واکنش تهاجمی، دوم حل شدن در فرهنگ تازه.

جهانی شدن علاوه بر تهدیدها و چالش هایی که برای فرهنگ محلی ایجاد می نماید، این پدیده هویت های محلی را به چالش کشیده و سبب خود آگاهی قومی می گردد (بشیریه، 1379: ص303). فرصت هایی نیز برای بروز فرهنگ های محلی و حتی خرده فرهنگ ها در نقاط دوردست جهان ایجاد نموده است. فرصت بروز محلیت در عرصه ی جهانی می تواند به گروه های قومی فرصت مطرح شدن در عرصه ی فرهنگ بین المللی را ارائه دهد. برای نمونه امروزه هنر موسیقی محلی که در نزد برخی از اقوام عاملی هویت بخش و حتی الهی است، از عرصه ی بین المللی را درنوردیده و از نقاط دور دست آسیا و آفریقا، به معرفی هویت محلی می پردازد.

هویت ملی باید بر پایه ی حافظه و تجربه ی تاریخی ملل بنا گردد هرچند هویت ملی برخی ملت ها بر پایه ی خاطره ی تاریخی بنا گشته است. این امر سبب شکل گیری تصویر ذهنی غیر واقعی ملل از هویت و جایگاه جهانی شان می گردد. آثار ادبی و تاریخی از بهترین منابع و معرفی کننده هویت تارخی اقوام مختلف می باشد، چراکه انعکاسی از افکار و تصویر ذهنی نخبگان جامعه از من آرمانی و هویت ملی شان را ارائه می دهد.

در جوامع چند قومی و چند ملیتی حافطه ی تاریخی اقوام و هویت محلی سوق دهنده ی هویت ملی است. از تعامل و ترکیب این هویت های محلی با مرکز قدرت، هویت ملی پدیدار می گردد. حمایت دولت ها و عدم ستیز صاحبان قدرت با مظاهر و سنت های محلی که شاخصه ی هویت محلی است، از حذف هویت های محلی در جریان جهانی شدن، جلوگیری می نماید. حمایت از هویت های محلی در مجموعه ی چهارچوب ملی به معنای عمق بخشیدن و حمایت از هویت ملی و تداوم هویت ملی در جریان جهانی سازی می باشد.

هویت های محلی نیز همچون هویت های ملی می تواند بر مبنای اصول غیر واقعی بنا گردد. آثاری که در تاریخ ایران در ارتباط با تاریخ محلی نگارش یافته اند اغلب بازتابی از هویت سازی غیر واقعی در هویت های محلی ایران می باشد. هویت های محلی چه بر پایه ی عقلانیت بنا شده باشند یا اسطوره و اصول غیر واقعی، در هر صورت عامل سازنده ی هویت ملی محسوب می شوند.

-       بشیریه، حسین. (1379). توسعه سیاسی و بحران هویت ملی. مطالعات ملی. ش5. صص4-303.

-       فتحی آذر، اسکندر. (1389). جهانی شدن و هویت های محلی و جهانی. تحقیقات فرهنگی. ش2. ص 106.

-       کاستلز، مانوئل. (1380). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ. ترجمه احمد علیقلیان، افشین خاکباز. تهران: طرح نو.