این حقیقت که بعد از یکصد سال هنوز کتبی در تاریخ مشروطه ایران نوشته و منتشر می گردد نشان از زنده بودن و گیرایی پیام انقلاب مشروطیت ایران دارد . برای ایرانیانی که عادت کرده اند انقلاب مشروطه را از زاویه دید بازیگران آن میدان یا وابستگان آنها بنگرند ـ کسانی همچون ملک زاده ، کسروی ، کاتوزیان ، یحیی دولت آبادی ، ناظم الاسلام کرمانی ، مجد الاسلام کرمانی ، مهدی کاشانی و… ـ ، این کتاب که پژوهشی از ورای تمام این منابع و با بهره گیری از آنهاست و مهمتر از همه زدودن زوائد و اغراق گویی های خودمحورانه در آنهاست همچنین محصول سود جستن از ده ها منبع و سند مغفول و مهجور چون روزنامه ها ، گزارش های دیپلماتیک ، اخبار روزنامه های اروپایی و بسیاری اسناد دیگر می باشد خود لطف دیگری دارد .
کاری که ژانت آفاری ، استاد تاریخ دانشگاه پردو و به همت دانشگاه میشیگان انجام داد دوباره ما را بر این باور کشانید که غرب نشینان با وجود فاصله زیاد از ما ، چون روش ها و منابع تحقیق را به درستی می شناسند ، می توانند چون اسلافشان ادوارد بروان ، کریستن سن ، دیاکنوف و … ما را رهین کوشش های خود نمایند .
برای نگارنده بیش از همه نگاه همه جانبه مولف به جامعه ایران و رسوخ کردن به لایه های درونی جامعه در این اثر تازه می نمود مباحثی که مشروطه نویسان یا بخاطر عدم تسلط بر منابع یا به خاطر عدم التفات شایسته آنچنان که باید بدان نپرداخته اند .از جمله این مباحث نقش « ناراضیان مذهبی » در تحولات ، انجمن های مردمی و جایگاه آنها ، نهضت زنان ، مطبوعات و تاثیر آنها ، تاثیر متقابل انقلاب ایران و مجامع اروپایی ، نقش سوسیال دموکرات های قفقاز در انقلاب ایران ، نگاه دقیق و موشکافانه به تحولات مجلس ( قوانین و ترکیب ) ، شکاف ها و جریانات موجود در رهبری انقلاب ، و … پژوهش مذکور را در جایگاه بالاتری نسبت به باقی همقطارانش می نشاند .

متــن : با وجود آنچه آمد ، از نگاه صاحب این قلم که مقالاتی را در بررسی تحولات انقلاب مشروطه در اصفهان تهیه و در دست چاپ دارد کتاب از نواقصی رنج می برد که بدان ها اشاره می شود . امید می رود آنچنان که مولف در مقدمه گفته است در چاپ های بعدی بدان توجه نمایند . نخستین نقصی که خود معلول سهل انگاری و کم کاری ما اصفهان نشینان می باشد کمرنگ بودن و گاه نادیده گرفتن تحولات مشروطیت اصفهان می باشد .
مولف راجع به حوادث تهران و تبریز از لابلای ده ها کتاب و روزنامه اختصاصی این شهرها تصویری روشن بدست می دهد که راجع به تبریز و تحولات انجمن ایالتی آن « روزنامه انجمن تبریز » که به همت کتابخانه ملی تجدید چاپ شده است ، همچنین کتاب های کسروی مهمترین منابع او بوده اند .اما با کمال تأسف اصفهان از مورخی چنین پرکار محروم بوده است و صد افسوس که اسلاف آنان نیز هنوز دامن همت نبسته اند که « روزنامه انجمن مقدس ملی » و یا چند روزنامه دیگر این شهر را که بسیاری در کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان نگه داری می شوند به چاپ مجدد برسانند و دراختیار پژوهشگران مشروطیت بگذارند.(این نقیصه در سال 1385 و باانتشار دو جلد روزنامه های عصر مشروطیت در اصفهان و روزنامه انجمن مقدس ملی توسط انتشارات مرکز اصفهان شناسی برطرف گردید) اگر چنین شده بود محققی چون ژانت آفاری مجبور نبود حوادث اصفهان را از زاویه روزنامه های چاپ تهران چون « ایران نو » بنگرد ( ص 272 ) یا می دانست اصفهانیان نیز در تک تک حوادث مشروطیت واکنش ها و اعمال در خور ذکری داشتند . به عنوان نمونه : فشار به محمدعلی شاه برای امضای متمم قانون اساسی ، کودتای میدان توپخانه ، تاسیس بانک ملی ، تکوین انجمن ایالتی شهر ، انجمن های مردمی ، تشکیل قشون ملی و… . یک مثال : وقتی خبر تجاوز عثمانی به ارومیه و کشتار مردم آنجا بوسیله تلگراف انجمن تبریز به اصفهان رسید ، انجمن های مردمی به زعامت انجمن ایالتی شهر مسلح شده و چند روزی را در میدان تخت پولاد به رژه و آرایش نظامی پرداختند آنها آماده حرکت به تهران بودند و ماحصل آن تلگرافی بود که انجمن اصفهان به تهران کرد که حدود 150 هزار نفر قشون ملی آماده برای حرکت تهیه دیده و منتظر فرمان است [1] یا در واقعه میدان توپخانه این انجمن اصفهان بود که فتوایی را با امضای 16 نفر از علمای این شهر به چهاده ولایت ایران مخابره کرد که « الیوم به ملاحظه حفظ نفوس و اموال و اعراض مسلمین و تقویت دین مبین ، مخالفت با مجلس مقدس ملی « شید الله ارکانه » به مثابه مخالفت با امام زمان « علیه السلام » است » [2] پاسخ انجمن های ولایات این بود که فتوی را چاپ کرده به در دیوار زده اند . بعد از آن قشون ملی اصفهان دوباره تجهیز شده رهسپار تهران شد اما وقتی که به قریه گز رسیدند خبر رسید که بساط میدان توپخانه برچیده شده است . چنان که آمد بجز« انجمن مقدس ملی اصفهان » که ارگان انجمن ایالتی شهر بود و به مدیریت آقا سراج الدین صدر جبل عاملی الموسوی پنج سالی منتشر می شد چند روزنامه دیگر نیز در این شهر به چاپ می رسیدند که متاسفانه مولف کتاب هیچکدام را ندیده است از جمله این روزنامه ها « الجناب » به مدیریت سیدعلی جناب ، « اصفهان » به مدیریت حسین خان اعتلاء الدوله ، « جهاد اکبر » به مدیریت میرزا علی آقا خراسانی ، « انجمن بلدیه اصفهان » ارگان بلدیه اصفهان و به مدیریت آقا میرزا نورالدین مجلسی و در مشروطه دوم « زاینده رود » ( چنان که آفاری گفته است ارگان حزب دموکرات شعبه اصفهان )و به مدیریت معین الاسلام خوانساری دیگر منابع مشروطیت اصفهان می باشند که از دید مولف افتاده اند . موضوع دیگر که مربوط به همین مقوله است نادیده گرفتن نقش انجمن ایالتی اصفهان و مشروطه خواهان این شهر در دعوت از بختیاری هاست . پروسه ای که سرانجام به اعاده مشروطیت انجامید .
مولف با آنکه اذعان دارد پس از به توپ بستن مجلس « نخستین شهر بزرگی که حکومت مشروطه تشکیل داد اصفهان بود » ( ص 293 ) اما این حرکت عظیم را تنها در چند جمله و بسیار ساده دیده است که : « سردار اسعد و بختیاری ها که عداوت دیرینه ای با ایل قاجار داشتند از چند جانب مورد حمایت بودند هنگامی که سردار اسعد در اروپا با مشروطه خواهان تبعیدی و اعضای کمیته ایران لندن مذاکره و دیدار می کرد حیدر خان عمواوغلی سوسیال دموکرات اصفهان رفت و از بختیاری ها خواست که از اعاده نهضت مشروطه حمایت کنند » ( ص 324 ) کدام محقق می پذیرد انقلاب مشروطیت که حاوی بالاترین پیام ها و شعارهای سیاسی آنروز جهان بود و طبقه شهرنشین و باسواد شهری موجد آن بودند را ایلی که تا آن روزگار هیچ مرکز شهری نمی توان برای آن نشان داد پذیرفته و آنقدر ایمان بدان یافته که برای اعاده دوباره آن دست به اسلحه برده جان بر کف بنهد . ایکاش مولف کتاب کوچک « تاریخ مشروطه ایران و جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری » اثر دکتر نوراله دانشور علوی را خوانده بود. علوی که خود شاهد و بازیگر بسیاری از حوادث آنروز اصفهان بوده اطلاعات دقیق و مورد اطمینانی از حوادث استبداد صغیر بدست می دهد .دانشور علوی می گوید پس از به توپ بستن مجلس و آمدن اقبال الدوله کاشی به حکومت اصفهان عده ای از مشروطه خواهان اصفهان دست به کار شده « برای انتخاب عده ای سوار زبده جنگی مشغول کار شدند و در ظرف مدت کوتاهی چهارصد نفر از جوانان رشید و جنگی شهر و دهات اطراف را برای مقابله با سربازان دولتی آماده کردند … چون این عده برای انجام منظور کافی به نظر نمی رسید لذا تصمیم گرفته شد که از تفنگچی های ایلات و عشایر کمک خواسته شود و بعضی سواران قشقایی و برخی شاهسون ها و اتباع علیخان سیاه کوهی را پیشنهاد کردند ولی حاج آقا نورالله ‍] ریس انجمن ایالتی اصفهان [ و دکتر مسیح خان بعنوان اینکه اینها به اصفهان دور هستند با این پیشنهاد موافقت ننمودند و صلاح در این دیدند که از ایل بختیاری استمداد شود »[3] بنا بر این پیشنهاد و تصویب آن هیئت مذاکره ای از اصفهان عازم بختیاری می شود. نخستین مشکل آن بود که قدرت های پراکنده ایل بختیاری هریک در جایی سکونت داشتند . هیئت گفتگوی اصفهان ـ که مولف کتاب نیز عضو آن بود ـ به سوی خوانین بختیاری روانه شدند و هریک با یکی از آنها به گفتگو نشستند . بختیاری ها اختلافات دیرینه خود را داشتند و به همین واسطه مایل نبودند دست به کار شوند مهمترین این اختلافات میان صمصام السلطنه و ابراهیم خان ضرغام السلطنه بود . انجمن اصفهان ناچار شد مجالس صلحی میان پسرعمو ها ترتیب دهد و به نتیجه هم رسید . اختلاف مهم دیگر آن بود که امیرمفخم برادر سردار اسعد در جناح محمدعلی شاه بود و شاه با زیرکی هم او را مانع گسیل بختیاری ها به تهران کرده بود . این اختلاف آنقدر بود که سردار اسعد را به تزلزل برای حرکت به تهران واداشته بود . حاج سیاح که با کسب مأموریت از مجاهدین تهران به بختیاری رفته بود تا سردار اسعد و بختیاری ها را به حرکت به سوی تهران تشویق کند می نویسد آنقدر سردار اسعد از بروز جنگ و برادر کشی در ایل احتراز داشت که چند بار به امیرمفخم نوشت « حاضر است تمام دارائی خود را به مهر علما به او صلح کند که او از زد و خورد با ایل دست بردارد و اگر می خواهد به شاه کومک کند بطرف رشت یا آذربایجان برود که بین ایل اختلاف نیفتد » [4] به هر حال هیئت صلح اصفهان به نتیجه رسید میان صمصام السلطنه و ضرغام السلطنه صلح برقرار و پیمان اتحاد بسته شد . صمصام السلطنه به مردم اصفهان و همراهی آنها اعتماد نداشت . حاج آقا نورالله در نامه ای به او نوشت « قاطبه مردم نسبت به محمدعلیشاه و دولتیان عصبانی و از اقدامات درباریان فاسد متنفرند و در صورتی که خوانین به کمک مشروطه خواهان بشتابند عامه اهالی از دل و جان با ایشان اشتراک مساعی خواهند کرد » [5] حدود یکماه مذاکرات اصفهانیان و خوانین بختیاری به صورت مخفی ودر کوه های بختیاری ادامه داشت در این میان خبر قیام تبریز و رشت رسید و بر قوت قلب ها افزود اما فرمان پرتزویر محمدعلی شاه در اعاده مجلس و مشروطیت دوباره پای خوانین بختیاری را سست کرد هیئت اصفهان ناچار دوباره توضیح داد که این دستخط برای دفع الوقت و خدعه است تا به قلع و قمع آزادی خواهان بپردازد و سرنوشت ملک المتکلمین اصفهانی را به آنها یاد آور شد در همین زمان بود که حیدر خان عمواوغلی و میرزا ابراهیم خان معروف به سفارتی به اصفهان آمدند . هنوز پای بختیاری به اصفهان نرسیده و علی رغم نوشته کتاب ژانت آفاری وی با بختیاری ها ملاقاتی نداشته است . چرا که آنها در اصفهان « در منزل میرزا حسن خان امین دفتر معروف به موسفید منزل کردند و پس از چند روز مذاکره با سران آزادی به تهران مراجعت نمودند » [6] این نکته همین جا گفتنی است که در استبداد صغیر و تحولات پس از آن جنبش تبریز و گیلان با نیروهای فکری و بدنی انقلابیون قفقاز حمایت می شدند ( بخش انقلابیون قفقاز در آذربایجان و گیلان ص 309 ) و بنا به نوشته آفاری حدود 500 الی 800 مسلح جنگاور و دارای ایدئولوژی قوی برای مبارزه به تبریز وارد شدند که گاه رهبری جریان را نیز بدست می گرفتند اما اسناد و اخبار نشان می دهد جنبش اصفهان متکی به نیرو های بومی بوده و از این قوه قوی محروم بوده است . هرچه بود بختیاری ها آماده حرکت به اصفهان شدند اما آخرین شرط هایشان نشان می دهد زمینه اعتقادی قوی و محکمی انگیزه آنها برای بدست گرفتن اسلحه نبوده است چرا که پیش از حرکت اعلام کردند « باید محل پرداخت جیره و مواجب سواران بختیاری معین و معلوم شود » [7] پس از اطمینان دادن اصفهانیان که از محل مالیات قانونی پول آنها پرداخت می شود همه چیز آماده بود [8]. اما اصفهانیان نیز منتظر ورود بختیاری ها ننشستند .در نهم ذیحجه 1326 آنها جنگ مسلحانه را شروع کردند بطوری که مشروطه خواهان در مسجد شاه سنگر گرفته و نیروهای دولتی در عالی قاپو و باقی میدان بودند . نیروهای اقبال الدوله با کمک توپی که در میدان کار گذاشته بودند یکی از مناره های مسجد شاه را که سنگر مجاهدین بود هدف قرار دادند .
در گرماگرم جنگ بود که نیروهای بختیاری به رهبری ضرغام السلطنه از پل چوبی گذشته خود را به میدان رسانیدند پس از دو روز زد و خورد جنگ مغلوبه شد . سربازان دولتی از دروازه های شهر گریختند اقبال الدوله کاشی و وابستگانش به کنسولخانه انگلیس پناه بردند . دو روز بعد صمصام السلطنه وارد شهر شد و حکومت شهر را بدست گرفت در حالی که انجمن ایالتی دوباره جلسات خود را از سرگرفته بود . دانشور علوی نام عده زیادی از مشروطه خواهان اصفهان را که در جنگ مسلحانه نبرد کرده بودند آورده است همچنین می نویسد که مردم شهر پای اجساد سربازان دولتی را گرفته می کشیدند و فریاد می زدند که « آزادی خواهان اصفهان اینطور انتقام خون ملک المتکلمین را می گیرند » . [9]پس از آن اسلحه خانه سرشار ظل السلطان بدست نیروهای بختیاری و مردمی افتاد. سردار اسعد نیز از اروپا به خاک بختیاری آمد و در آنجا با حاج سیاح که از تهران آمده بود روبرو شد و هر دو به اصفهان رهسپار شدند. [10]می توان گفت حتی تا این لحظه نیز بختیاری ها برای تسخیر تهران مصمم نبودند چرا که یکبار اردوی اعزامی را به اصفهان بازخواندند حاج سیاح که اختصاصا برای اینکار بار سفر به بختیاری رابسته بود از این دو دولی بختیاری ها خسته شده پنهانی عازم تهران شد . او می نویسد « چون خوابگاه من و جناب سردار اسعد در یک اطاق بود مشاهده می کردم که بعد از بازخواندن اردو به شهر هر دفعه مرا می دیدند گویی خجل می شدند . پس مصمم شدم که به طهران مراجعت نمایم »[11]
در لشکرکشی به تهران نیز می توان استنباط کرد عده زیادی از مردم شهر با بختیاری ها هم رکاب بوده اند . با این همه آیا منوط کردن این حرکت عظیم در کینه میان بختیاری و قاجار و پنهان کردن نقش مردم اصفهان نگفتن بخشی از واقعیت نیست ؟ اشتباه دیگری که ژانت آفاری مرتکب شده آن است که می گوید : « در قانون انتخابات چهار منطقه کشور ایالت به شمار می آمدند که هر کدام دوازده نماینده به مجلس می فرستادند این چهار ایالت عبارت بودند از : 1 – آذربایجان ، 2- خراسان ، سیستان … 3- فارس و بندرهای خلیج فارس 4 – اصفهان ، یزد ، کاشان … مابقی نواحی ولایت محسوب می شدند و هر کدام فقط شش نماینده به مجلس می فرستادند » ( ص 222 ) آنچه ژانت آفاری آورده بر اساس قانون انتخابات 14 جمادی الثانی 1324 می باشد که بر طبق آن نوعی تقسیم بندی برای تعیین محل نمایندگان تا سقف 200 نفر مقرر می باشد و ربطی به بحث ایالت یا ولایت شمردن آنها ندارد چرا که در هیچ دوره ای مثلا اصفهان ، یزد ، کاشان ، قم و ساوه تشکیل یک ایالت بنام اصفهان را نداده اند بلکه گلپایگان و کمره و خوانسار جزو ولایت اصفهان بودند که آنها نیز در این قانون جداگانه به همراه عراق و ملایر و تویسرکان و نهاوند شش نماینده باید به مجلس می فرستادند . نکته مهم آن است که در قانون مفصل و حدود 500 ماده ای «تشکیل ایالات و ولایات ودستوالعمل حکام » مصوب 4 ذیقعده 1325 بود که مجلس اعلام کرد « مملکت محروسه ایران برای تسهیل امور سیاسی به ایالات و ولایات منقسم می شود » ماده 1 ، « ایالت قسمتی از مملکت است که دارای حکومت مرکزی و ولایات حاکم نشین جزء است و فعلا منحصر به چهار ایالت است ( آذربایجان ) ( کرمان و بلوچستان ) ( فارس ) ( خراسان ) .[12] این تعارض زمانی برای بعضی شهرها بوجود آمد که بر اساس قانون « انجمن های ایالتی »مصوب ربیع الثانی 1325، که ذکر کرده بود در کرسی ایالت باید تعداد اعضای منتخب انجمن ایالتی 12 نفر و در کرسی ولایت این تعداد 6 نفر باشد خود را جزو ایالات نمی دیدند . اصفهان از این گونه بود . نخست تلگرافی از مجلس در انجمن ایالتی اصفهان که 12 عضو داشت قرائت شد که « به اکثریت آراء از ممالک ایران فقط چهار مملکت آذربایجان خراسان و فارس و کرمان و بلوچستان بعنوان ایالت قبول شد و سایر ممالک ایران تماما به عنوان ولایت شناخته شده فقط در شهر حاکم نشین هر ولایت یک انجمـــــن ولایتی تشکیل خواهد شد » [13] انجمن اصفهان خشمگین شد و پاسخ داد « معلوم می شود اصفهان جزو ولایات شناخته شده لزوما توضیح می شود که در نظام نامه انجمن ها تشخیص ایالت داده اند و عین عبارت است . فصل اول ایالت قسمتی از مملکت است که دارای حکومت مرکزی و ولایات حاکم نشین جزء است … از این قرار اصفهان جزء ایالت محسوب است زیرا هم دارای حکومت مرکزی است و هم دارای ولایات حاکم نشین جزء از قبیل ابرقوه و قمشه و اردستان و نجف آباد و سده وغیرها که هر یک دارای محال زیاد و شصت هفتاد هزار نفر جمعیت دارد و حاکم علیحده برای هر کدام از جانب ایالت معین و تابع مرکز ایالتی هستند . در این صورت قرار دادن اصفهان را جزو ولایات بر خلاف میزان نظام نامه و دو کرور جمعیت شهر و بلوکات آن خاک راضی نخواهند شد »[14] البته چنان که آمد هشت ماه بعد مجلس با تصویب « قانون تشکیل ایالات و ولایات » بر نظر خود پای فشرد و انجمن ایالتی اصفهان نیز تعداد اعضای خود را کم نکرد ولی در دوره دوم بعد از استبداد صغیر همه جا در مکاتبات خود را« انجمن ولایتی» نام نهاده است . پس معلوم می شود که برخلاف نظر ژانت آفاری اصفهان ایالت شمرده نشده بود و مردم اصفهان نیز چون گیلان خود را مستحق ایالت شمردن می دانستند ( ص 223 )
نام کتاب: انقلاب مشروطه ایران
نویسنده: ژانت آفاری
ترجمه: رضا رضایی
انتشارات: بیستون
چاپ اول 1379