از دوره ناصرالدین شاه گروهی در اطراف کاشان به نام نایبیان سر بر آوردند و با استفاده از ضعف دولت ها برای خویش دم و دستگاهی راه انداختند. آنها توانستند در میان بازیگران مختلف قدرت، برای خود راهی باز کرده و بدین طریق جای پای خود را محکم گردانند. هسته اصلی آنها شخصی به نام نایب حسین بیرانوند و ده فرزندش بودند که به قول نوه آنها ، آقای امیرهوشنگ آریان پور، عده ای مردم ستمدیده نیز به گرد آنها جمع شده و صاحب قدرتی در منطقه گردیدند. انقلاب مشروطیت و بی ثباتی های مدیریتی پس از آن ، موجب شد نایبیان فضایی برای کسب قدرت از طریق غارتگری و ستم به دست آورده و اهمیتی در فضای سیاسی کشور بیابند. دولت های متزلزل و شش ماهه مشروطه ، ناتوان تر از آن بودند که در جایی خود را متمرکز کنند و حملات محمدعلی شاه و برادرانش و نیز اعوان آنها، فرصتی نگذاشت تا دولت های مشروطه با کمال فراغت به یاغی گری نایبیان بپردازند. از سوی دیگر با هجوم هر سپاهی از سوی تهران، نایبیان که منطقه را به خوبی می شناختند به داخل کویر می گریختند و در فرصتی مناسب ، که سپاه اعزامی بازگشته بودند، دوباره بر شهر مسلط می شدند. این بازی حدود پانزده سال ادامه داشت و نتیجه آن در درجه اول بی اعتبار شدن نظام مشروطه در ذهن و دل مردم ایران بود. آنها وقتی می دیدند دولت مشروطه از پس یک خانواه یاغی که دو هزار نفر مسلح هم در اطراف خود دارد بر نمی آیند، خواه ناخواه به یاد روزهای استبداد ناصرالدین شاهی افتاده و آرزو می کردند، به همان امنیت دوره استبداد بازگردند. که البته چنین نیز شد. درواقع آشوب نایبیان و دیگر خودسری های آن روزگار، زمینه را بازگشت استبداد رضاشاهی آماده کرد.
اما نتیجه دیگر این به اصطلاح طغیان، ناامن شدن راه های کشور به مدت دو دهه و بسته شدن راه تجارت و در نتیجه سقوط اقتصاد کشور بود. سقوط اقتصاد ملی نیز نتیجه ای جز گرسنگی و فقر مردم عادی جامعه ندارد. در کتاب فقط از یکی دو مورد راهزنی نایبیان آنهم راجع به کاروان انگلیسی لینچ سخن گفته شده است (ص57) اما حقیقت اسناد بر جای مانده (که بخشی از آن در کتاب نایبیان کاشان جمع آوری شده اند) نشان می دهد، این جماعت ثروت و اعتبار خود را از راه دزدی از قافله های تجار و کاروان های مختلف که از قم تا اصفهان و از آن سو تا خراسان در حرکت بودند، به دست می آوردند. در کنار آن غارت شهرهای منطقه مرکزی کشور و سیاه کردن روزگار کشاورزان و دامداران منطقه تفریح همه روزه این «لوطی» ها بود. مستند این سخن صدها سندی است که در کتاب نایبیان کاشان توسط عبدالحسین نوایی جمع آوری شده، اخبار روزنامه های آن روزگار و نیز مذاکرات مفصلی که در مجالس محلی مانند انجمن های ولایتی شهرهای اطراف از جمله اصفهان صورت می گرفت، همه دلیل بر این است که مردم روزگار ، نایبیان را راهزنانی می دیدند که به خلاف شعار مطرح شده در کتاب: «بعد از خدا خلق خدا» و «مال دارا مال ما، مال ما مال ندار!» به هیچ وجه صحت ندارد و غارتگری و بردن اموال مردم، کشتار و غارت در نهاد این جماعت قرار داشت.
امیرهوشنگ آریان پور، نوه ماشالله خان، کتاب خود را مستند می داند. البته اسنادی که بسیاری نامربوط به متن هستند و بسیاری را مولف تفسیر کرده و بی توجه به نگاه تاریخی، آن چه را که خود از آن خواسته بیرون کشیده است. مثلاً اگر یکی از دشمنان نایبیان گزارش دهد در موقع ورود نایب حسین به شهر کاشان، «عموم مردم به استقبال او رفتند» او اقبال مردمی را از آن برداشت کرده است، اما توجه به«پیش زمینه تاریخی» به ما می گوید، وقتی چند هزار لوطی نایبی قرار است پس از شکست دادن نیروهای دولتی، با خشم فراوان، وارد شهر شده و لابد دق دل خود را بر صغیر و کبیر درآورند، شرط عقل حکم می کند ، مردم بی پناه به استقبال او بشتابند تا جان و مال خود را از دست او اتباعش مصون کنند. چرا که همین مردم به محض خروج نایب حسین از شهر در تلگرافخانه جمع شده و از دولت مصرانه می خواستند آنها را از دست وی نجات دهند.
نویسنده رفتار نیروهای اعزامی دولتی از جمله بختیاری ها را که گاهی خود به غارت مردم مظلوم منطقه می پرداختند، دلیلی بر حقانیت راه پهلوان نایب! در نظر می گیرد. اما باید بگوییم این دو ربطی به یکدیگر ندارند. باید پرسید چرا نایبیان باید کاری کنند که دولت دست به دامن بختیاری ها شده و مجبور شود پول هنگفتی به آنان بپردازد تا با نایبیان مقابله کنند؟ و البته در این میان مردم منطقه قربانی اصلی هستند. هیچ کس از رفتار بختیاری ها دفاع نمی کند، اما مقصر اصلی نایبی ها هستند که پای آنها را به منطقه باز کردند. نویسنده بدون هیچ استنادی پای مرحوم مدرس و حاج آقا نورالله نجفی را وسط کشیده و آنها را طرفدار نایبیان قلمداد کرده است! چگونه ممکن است این دو بزرگوار چنین رویکردی داشته باشند؟ اگر در مقطع جنگ جهانی اول مرحوم مدرس به دلیل روحیه علمگرایی خود، تصمیم گرفت از نیروهای مسلح نایبی علیه انگلیس و روس استفاده کرده و از آنان سود جوید، آیا این دلیل بر صحت عمل آنها در نظر مدرس است؟
نایب حسین و اتباعش هرگز به خود شهر اصفهان نزدیک نشدند. حداکثر تا حدود اردستان و نائین می آمدند، کاروانی یا روستایی را غارت کرده و بازمی گشتند. اما شاگردانی ایشان پرورش داد که بلای جان مردم اصفهان گردیدند. منظورم رضا جوزدانی و جعفرقلی خان چرمهینی است. این ها هر دو در«پادگان راهزن پروری نایبیان» مدت دو سال زیر دست لوطی بزرگ آموزش دیدند و بعد به منطقه خود بازگشتند ، دار و دسته ای ترتیب دادند و هم زمان به غارت کاروان ها و روستاهای اطراف شهر اصفهان می پرداختند. حدود دو دهه هر بارگندمی که می خواست از روستاهای لنجان به شهر بیاید ، باید از راه هایی عبور می کرد که اتباع رضا جوزدانی کمین کرده بودند. تجار اصفهان هرگز امنیت لازم را برای تجارت خود نداشتند. وقتی تجارت بخوابد، تولید نیز خواهد خوابید. پس فقر و بیچارگی روی خواهد نمود. که چنین شد. بخشی از کتاب «تاریخ مشروطیت اصفهان» نوشته اینجانب راجع به مشکلات حضور این دو نیرو در کاشان و اطراف اصفهان و رویکردی که بزرگان و تجار اصفهان نسبت به آنها داشتند در اینجا درج می شود:
« معضل نایب حسین بارها دامنگیر انجمن ولایتی اصفهان می‌شد. یکبار در سال 1328ق محاسب‌الدوله، رئیس انجمن ولایتی اصفهان، به وزیر داخله تلگراف کرد «‌متجاوز از یک سال است دو سه نفر شریر مفسد، نایب حسین و پسرهایش، تمرد به دولت نموده، اولیای امور به واسطة عدم اهمیت آنها مساهله فرموده و دفع آنها را به عهدة اشخاص نالایق گذارده‌اند که پول دولت را گرفته و اقدام به دفع او نکرده‌اند... مأمورین دولت فقط او را کوچانیده، به سمت انارک و غیره رفت... اهالی آن حدود... هم از توقف سوار بختیاری شکایت دارند و هم از مراجعت نایب حسین و انتظام‌الملک متوحش هستند»[1] محاسب‌الدوله به دولت پیشنهاد کرد:«یا اینکه حکم فرمایید اردوی بختیاری تعاقب نموده تا به قلع او موفق شوند یا اینکه استعدادی در حدود اردستان به ترتیب صحیح مقرر فرمایند که ضمانت تمام اشرار را بکند»[2]
رضا جوزدانی و منطقه لنجان
«در اواخر سال 1331 ق رضا جوزدانی و همکارش، دیگر کاملاً همتای نایب حسین کاشی دراصفهان شده بودند. خبر روزنامه از اقدام سرداراشجع «‌درچند ماه قبل به واسطة سرقت عمده که کرده بود، از طرف حکمران اصفهان، سردار اشجع، عده‌ای سوار بختیاری مأمور به گرفتن او می‌شوند. پس از کشته شدن چند نفر از طرفین خود رضاخان فرار می‌کند و بعضی اتباع او گرفتار و مجازات می‌شوند»[3] اما سارق مذکور دوباره در لنجان ظهور کرده بود و با شکلی وحشتناک: «‌درهمین هفته آتشی مشتعل می‌کند که صدای ناله و فغان رعیت بیچاره لنجانی به آسمان بلند است. دود خانه‌های رعیت بیچاره که آتش زده و اذیت و صدمه که به آنها وارد آورده» باید حکمران را متوجه این مسأله کند. روزنامه به سردار اشجع هشدار می‌دهد «‌شنیده شد سوارهای بختیاری که مستحفظ گردنه گاوپیسه بودند مأمور گرفتاری او فرمودید. ولی رضاخان به این ترتیبات گرفتار نمی‌شود و تدریجاً اهمیت پیدا خواهد کرد»[4] چنان که روزنامه پیش‌بینی کرد سارق مذکور گرفتار نشد و دو ماه بعد خبر آمد که وی در لنجان «‌مبلغ زیادی پول از آنها دریافت داشته است» روزنامه نویس که قدرت نمایی نایب حسین را در کاشان می‌دید اضافه کرد «‌اگر اهتمامی ‌در دفع او نشود کم‌کم کسب قدرت کرده و موجب اشکالات خواهد شد»[5]
چندی بعد نیز «‌دربدو ورود حضرت حکمران آقای صمصام‌السلطنه استعدادی برای سرکوبی او گسیل فرمودند، ولی چون فرار کرد، به او دست نیافتند. همین که سوارهای بختیاری مراجعت نمودند، دوباره به محال لنجان عودت نموده، بنای شرارت نهاد»[6] روزنامه می‌افزاید که نیروهای اصفهان دوباره به منطقه رفته و در لنجان، نجف‌آباد و علویجه همراه با جنگ و گریز او را تعاقب کرده‌اند و «‌اگر این جدیت استدامه یابد و از طرف دولت حقوق و سایر ملزومات به آنها برسد البته دستگیر خواهد شد. چه مسلم است که عاقبت ذخیره او تمام می‌شود» پس ضمن سپاس از جدیت صمصام‌السلطنه می‌افزاید «‌اگر حکام سابقه بی‌اعتنایی نمی‌کردند، تا این حد موجب اشکال نمی‌شد. حالا هم اگر مجالی به او داده شود که تنفس کند و جمع آوری ذخیره بنماید، سرکوبی او در آتیه قدری مشکل‌تر خواهد شد»[7]
اما کار رضاخان جوزدانی و هم دستانش تا سال 1337 /1919به طول انجامید. ضیغم‌الدوله بختیاری، که خود در قلع و قمع آنها دست داشت، می‌گوید «‌هر کس را حاکم کردند و ملزم به رفع ایشان نمودند از عهدة اینها بر نیامدند.» تا جایی که «حکومت امیر مفخم که خلعت برایشان فرستاد و طرق و شوارع را به ایشان واگذارد». وی راجع به تعداد نیروهای این راهزنان، که در بلبشوی جنگ جهانی اول چند برابر شده بود، می‌آورد «‌استعدادشان بالغ بر سه هزار سوار و پیادة جرار گردید»
اما بالاخره نصیرخان سردار جنگ، که از رفتار خفت بار برادرش در مقابل راهزنان خشمگین شده بود به دولت قول داد در صورت اعطای حکومت اصفهان آنها را دفع نماید.[8] دولت پذیرفت و در سال 1337 حکومت اصفهان را با این شرط به وی دادند. درست در همین زمان رضا جوزدانی موفق شده بود 85 هزار تومان پول شرکت لینچ را بدزدد. سپاه بختیاری شروع به تعاقب او کرد و «‌به قدر پنجاه شب و روز... عقب جعفر قلی‌خان بودیم. همیشه شش فرسنگ از هم دور، به کلی مصادف نشدیم» سر انجام در «‌قدرجان» راهزنان محاصره شدند و پس از حملات سخت، که حتی نیروهای پلیس جنوب هم به کمک آمده بودند، یاغیان 300 کشته و 500 اسیر دادند. ولی سران آنها رضاخان و جعفرقلی توانستند از نقب قنات بگریزند.[9]جستجوی وسیع در اطراف اصفهان آغاز شد و سرانجام اندکی بعد سران غارتگر که دیگر تنها شده بودند، به دست نیروهای دولتی افتاده و در اصفهان به‌دار مجازات خود آویخته شدند.[10]»
(تاریخ مشروطیت اصفهان، عبدالمهدی رجایی، مرکز اصفهان شناسی، 1385، صص 264-263)
تاریخ با هیچ کس شوخی ندارد! نه کسی را بی جا بر صدر می نشاند و نه بدون قرینه بر زمین می کوبد. اگر چه شاید چند صباحی «سیاست» بر عکس این عمل کند، اما تاریخ راه خود را می پیماید. شواهد تاریخی به ما می گوید طغیان نایبیان بر خلاف نظر نویسنده، بر بیداری و دلیری مردم منطقه دامن نزد، بلکه آنان را بیش از پیش ناامید کرد. مردمی که می رفتند تا مفاهیم بلندی مثل «مردم سالاری» را تجربه کنند ناامید گشتند و این بزرگترین گناه نایبیان بود.
[1] - نایبیان کاشان، به کوشش عبدالحسین نوایی و محمد بقایی، سازمان اسناد ملی ایران، چاپ اول، تهران 1379، ص 54،
[2] - پیشین، ص 54، در مورد نایب حسین و ماشاءالله خان و اقدامات مخرب آنها عده ای تحلیل های مثبتی نیز ارائه داده اند. مثلاً دو کتاب فتح نامة نایبی و طغیان نایبیان در جریان انقلاب مشروطیت ایران سعی کرده اند وی را در ردیف عیاران به حساب آوردند اما مجموعه اسنادی که توسط سازمان اسناد ملی و به کوشش دکترعبدالحسین نوایی به چاپ رسید به خوبی نشان می‌دهد، وی نه عیار بلکه راهزنی گردنه زن بود که در بلبشوی پس از مشروطه تا جنگ جهانی اول مجالی برای چپاول و غارت یافته بود. در این کتاب ده ها تلگراف از انجمن ولایتی و دیگر مقامات کاشان برای دفع نایب حسین دیده می‌شود. تلگراف انجمن ولایتی قم به کابینه، که در شکایت از چپاول نایب حسین در بلوکات قم می‌باشد، نشان می‌دهد نایب حسین دو هزار نفر سوار داشته که مجهز به توپ نیز بوده اند. ( پیشین، ص 51 )
[3] - روزنامه زاینده رود، سال چهارم، ش 2، 22 ذی قعده 1331.
[4] - همان جا.
[5] - روزنامه زاینده رود، سال چهارم، ش 9،19 محرم 1332.
[6] - روزنامه زاینده رود، سال چهارم، ش 30، 3 رجب 1332.
[7] - همان جا.
[8] - عکاشه، ص 667.
[9] - پیشین، ص 678.
[10] - از رضا جوزدانی و همدست وی جعفرقلی چرمهینی روایت دیگری نیز در دست است . روایتی که می کوشد این دو گردنه گیر را قبای قهرمان ملی بپوشاند. کسانی که سعی می کردند مانع از ورود کالاهای انگلیسی به بازار ایران شوند!! ( رک : خدایار قادری، جعفرقلی خان چرمهینی، گلبن ، چاپ اول، 1379 )