تاریخ قم
کتابی درباره تاریخ قم از حسن‌بن محمدبن حسن قمی، در سده ۴ق است.اصل این کتاب به زبان عربی است که در سال ۳۷۸ق در زمان صاحب ‌بن عباد به تشویق او به وسیله حسن‌بن محمد بن حسن قمی نوشته شده است. برگردان آن به فارسی در سال ۸۰۵ق توسط حسن‌بن علی‌بن حسن قمی صورت گرفته است. نثر برگردان تاریخ قم بسیار ساده و روان است و اگر چه دارای واژه‌ها و اشعار عربی است ولی مطالب تاریخ بسیار صریح و روشن است
تاریخ قم در ۲۰ باب و ۵۱ فصل نوشته شده است ولی برگردان فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است و از سایر باب‌ها تنها از طریق فهرست مندرج در مقدمه نویسنده آگاهی موجود است. با توجه به مطالب فهرست کتاب، گویا باب پنجم نیز کامل نیست. نسخه کامل برگردان تاریخ قم ظاهراً تا اواخر دوره صفویه در دست بوده و افندی اصفهانی نسخه‌ای از آن را در قم دیده است. همچنین نوری و محمدعلی بن حسین نسخه‌هایی شامل هشت باب از برگردان این کتاب را در سده چهاردهم دیده‌اند.
وی از بزرگان علمای امامیه و از معاصران شیخ صدوق و از راویان برادر او و چه بسا خود او بوده است در بارة شرح زندگی او اطلاعی در دست نیست و فقط بروکلمان ) تاریخ درگذشت او را 406 ذکر کرده است . جز این کتاب اثر دیگری از مؤلف موجود نیست ولی از مقدمة مؤلف برمی آید که وی دو مجموعه شعر از جعفر بن محمدبن علی عطار برای صاحب بن عباد و ابوالفضل بن عمید تهیه کرده بوده است ظاهراً از بعد از قرن نهم ، نشانة قاطعی از متن عربی یافته نشده است ؛ مجلسی نیز اظهار داشته که تهیة اصل کتاب برایش ممکن نبوده و از ترجمة آن بهره برده است. ). با وجود این ، شواهدی حاکی از وجود متن عربی تا قرن چهاردهم است ذکر شده سید احمد حسینی عاملی، نوادة محقق کرکی و مؤلف منهاج الصفوی (سال تألیف : 1013)، نسخة عربی کتاب را در اختیار داشته است .یا  آقا محمد علی بهبهانی نیز در حاشیه بر نقد الرجال از اصل تاریخ قم استفاده کرده است. به گزارش میرزاعلی اکبر فیض قمی در تذکرة شعرای قم نسخه ای از متن عربی تاریخ قم در دورة قاجاریه در اصفهان ، کتابخانة میرزا سیدمحمد شهشهانی ، بوده است. اما به هرحال همچنین امین عاملی از وجود نسخه ای از کتاب در کتابخانة حسینیة شوشتریها در نجف خبر داده، که نسبت به عربی یا ترجمه بودن آن شک داشته است. در حال حاضر نسخة عربی کتاب در دست نیست.
منابع کتاب
مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آنها را نام برده است؛ ابوبکر صَوْلی، حمزة اصفهانی، ابن فقیه همدانی، ابوعبیده مَعْمَربن مثنی و ابوعبداللّه برقی مؤلفانی هستند که وی به آثارشان ارجاع داده و در این میان بیش از همه کتاب بنیان (یا البلدان؛ البلدان و المساحة) برقی محل مراجعه و استناد او بوده است. افزون بر این، او شنیده های خود را از افراد مورد اعتماد و هر فاضل و بزرگی که خبری از اخبار شهر قم داشته است، بویژه برادرش ابوالقاسم علی بن محمد، حاکم قم ، و مشایخ علوی در کتاب گنجانده. وی از برادر شیخ صدوق، حسین بن علی بن بابویه، روایت کرده است در پاره ای از موارد بدون ذکر نام اشخاص و به صورت مبهم نقل کرده است استناد او به مکتوبات و اسناد دیوانی نیز در سراسر کتاب مشهود است همچنین مؤلف در مقدمه به کتابی قبل از تاریخ قم"، مشتمل بر مجموع اخبار قم؛ تألیف مردی عرب مقیم قم به نام علی بن حسین بن محمد بن عامر که در سال 328 نوشته بود،اشاره می کند کتاب مزبور به دست نویسنده تاریخ قم نرسید، زیرا مؤلف آن را در اطاقی نهاده بود، سقف اطاق فرود آمد و کتاب از میان رفت مدارکی که مؤلف"تاریخ قم" در خلال کتاب خود به آنها استناد کرده، عبارت است: 1-کتاب"بنیان" تألیف احمد بن ابی عبدالله برقی، 2- کتاب"البلدان" ابوعبدالله، احمد بن محمد بن اسحاق همدانی، معروف به فقیه، 3ـ کتاب"اصفهان" تألیف ابوعبدالله حمزه بن حسن اصفهانی. 4ـ کتاب"همدان" تألیف ابوعلی عبدالرحمن بن عیسی بن حماد همدانی. 5ـ"سِیرالملوک العجم". 6ـ کتاب محمد بن مجمع عامل خلیفه در قم در سال 255 درباره خراج قم. 7ـ کتابی در خصوص مالهایی که هر سال به قم معین و وضع کرده اند. 8 ـ کتاب ا بوبکر محمد بن یحی صولی. 9ـ نسخه ای درباره خراج قم به مهر احمد بن محمد عامل قم در سالهای 282 و 83 و 84 و 85. 10ـ "کتاب عباسی". 11ـ"کتاب رایات ابوالبختری". 12ـ کتاب"فتوح اهل اسلام"، ابوعبیده معمر بن مثَنی. 13ـ دیوان محمد بن علی بن ابراهیم و محمد بن عیسی (ظاهرا مقصود دیوان خراج است). 14ـ نسخه ای از"دیوان آل سعد" در مورد مزارع گرداگرد قم.
15ـ"دیوان آب قم به حساب و تفصیل" ابراهیم بن علی و محمد بن علی. 16ـ کتابی دربارة"خواص شهرها" از آثار دوره ساسانیان که به دستور قباد تهیه شده بوده است. 17ـ کتابی منسوب به اَحفص بن حمید آزاد کرده سائب بن ملک. 18ـ"کتاب شجره" تألیف احمد بن احمد مادرانی. 19ـ"کتاب ری". 20ـ"کتاب تاریخ خلفاء" تألیف ابو نصر حسن بن علی قمی منجم.
مؤلف در آغاز اشاره کرده که پیش از تألیف کتاب قم قصد تصنیف کتابی «مشتمل بر اخبار عرب اشعریه که به قم نزول کردند» و قم را «کوره » ساختند و برای آن بارو کشیدند، داشته است و چون کتاب قم را قصد داشته است که آن مطلب را نیز در همین کتاب درج کند؛ بعلاوه گزارشی از سادات آل ابوطالب را نیز که به قم آمدند، بر آن بیفزاید. از این رو کتاب قم، افزون بر موضوع اصلی آن، حاوی چند باب و فصل مرتبط نیز هست . باب اول، در هشت فصل است شامل نامگذاری شهر قم، شمارة راهها و دروازه ها و میدانها و مسجدها و حمامها، نخستین مسجد و منبر این شهر، شمارة کاریزها و رودخانه ها و آسیاها و مزارع، آتشکده های پیرامون شهر، رستاقهایی که به قم افزوده شده و فضیلت آن شهر. باب دوم در پنج فصل است و موضوع آن مسّاحیهای قم و آداب و وضع و تاریخ خراج این شهر و نامهای مزارع آن و احکام زمینهاست .
. باب سوم در دو فصل در بارة مهاجران
از آل ابوطالب به قم است که با تاریخچه ای از امیرمؤمنان علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و یازده امام علیهم السلام آغاز شده و سپس شاخه های مختلف آل ابوطالب که نسبشان به هر یک از امامان می رسد به ترتیب نام امامان شناسانده شده اند. موضوع باب چهارم مهاجرت اشعریان، از خاندانهای مشهور عرب به قم و آبه و چگونگی استقرار آنان در قم است که در پی تضییقات و آزارهای حجاج بن یوسف و کشته شدن محمد بن سایب اشعری به دست او روی داد. این باب دو فصل دارد و فصل اول باب پنجم در ادامة آن به اسلام آوردن اشعریان در عهد رسول اکرم و بیان مفاخر آنان و مشارکت برخی از ایشان در قیام مختار و سرانجام مهاجرتشان از کوفه اختصاص یافته و فصل دوم آن به فتح تستر (شوشتر) به دست ابوموسی اشعری پرداخته است.
مهمترین مطالب پانزده باب دیگر کتاب عبارت است از ذکر قاضیان و والیان قم و کاتبان دیوان، آغاز ورود اسلام به قم، «کوره » شدن قم، علمای قم از شیعه و سنّی، ادیبان و فیلسوفان و مهندسان و نسخه پردازان و ورّاقهای قم، شاعرانی که در مدح قم شعر سروده اند، یهودیان و زردشتیان قم و بالاخره عجایب این شهر .
نثر ترجمه ، ساده و روان و محکم است ، گاه آثار ترجمه در آن به نظر می رسد و نمونه هایی از نثر سدة ششم نیز در آن به چشم می خورد. برای مثال ، باء تأکید در جلو فعل نهی یا نفی مانند بنماند و بنداند و استفاده از کلمات مترادف مانند حرب و جنگ همچنین برخی اصطلاحات فارسی اصیل در کتاب به کار رفته که همچنان میان کشاورزان رایج است مانند گُنگ به معنای تنبوشة سفالین که در زیرزمین تعبیه می کردند تا آب در آن جریان پیدا کند وَز به معنای چوبی که با آن آب را قسمت می کردند قومش ، معرّب کموش ، به معنای چاه کن.
از ویژگیهای این کتاب دربرداشتن مطالب بسیاری در بارة کشاورزی قم است که در منابع اصلی و قدیمی کمتر می توان بدانها دست یافت ؛ از جمله چگونگی مسّاحی ، نقاطی که نباید مساحت کرد، و کیفیت تعیین خراج در هر چیز و چیزهایی که مشمول خراج نمی شده ، نحوة تقسیم آب رودخانه و کاریز و چگونگی تهیة آب آشامیدنی . همچنین تاریخ قم مفصّلترین و معتبرترین سند در بارة وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار.
کتاب خالی از اشتباه نیست که یا از خود مؤلف است و یا مترجم یا نسخه نویسان وارد متن کرده اند. برای مثال، ابوالحسن، حسین (یا علی ) بن حسین بن حسین بن جعفر بن محمدبن اسماعیل بن جعفرصادق علیه السلام، فرزندزادة امام حسن عسکری علیه .السلام نوشته شده است در حالی که او نوادة عموی امام حسن عسکری بوده.