مقدمه
سه کتاب تاریخ طبرستان از ابن اسفندیار کاتب، تاریخ رویان اولیاالله آملی و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران از ظهیرالدین مرعشی، به عنوان مهم ترین و اصلی ترین منابع تاریخ محلی مازندران و شمال ایران شناخته می شوند. نویسندگان هر سه کتاب مورد حمایت حکومت های محلی در ناحیه بوده اند لذا علاوه بر دسترسی به منابع و اسناد ارزشمند، خود شاهد عینی بسیاری از وقایع سیاسی بوده اند. این آثار علاوه بر تاریخ سیاسی مازندران اطلاعات ارزشمندی در ارتباط با حیات اجتماعی، طبقات، آداب و رسوم محلی، فولکلور و اسطورهای شمال ایران را در اختیار پژوهشگر قرار می دهد. در اینجا به طور مختصر به این آثار اشاره می شود.
تاریخ رویان
تاریخ رویان از اولیاالله آملی از جمله آثار تاریخ محلی مازندران – به ویژه غرب مازندران – مربوط به قرن هشتم هجری است. متنی که امروزه در دسترس قرار دارد توسط منوچهر ستوده تصحیح گشته است. اولیاالله، نویسنده ی اثر در شهر آمل متولد شده و پس از تکمیل آموزش های ابتدایی دست به مهاجرت زده و روانه ی دربار استنداران در رویان و کجور (سرزمین کوهستانی غرب مازندران، حوالی نور امروزی) گشت. وی در مقدمه ی اثر خویش، انقلابات سیاسی آمل و عدم توجه به علم را دلیل این جلای وطن دانسته است، با این وجود از این امر همواره محزون بوده و این حزن در اثرش انعکاس یافته است.این کتاب پس از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، مهم ترین اثر در ارتباط با تاریخ این ناحیه است و وقایع رویان را از قدیم تا سال 764 ﻫ . ق پوشش داده است. اولیاالله نیم نگاهی نیز به فلسفه ی تاریخ داشته و در مقدمه ی اثرش به فواید علم تاریخ اشاره کرده است. منبع اصلی نویسنده در ارتباط با تاریخ مازندران، اثر ارزشمند ابن اسفندیار بوده است. علاوه بر این، شاهنامه ی فردوسی، شاهنامه مویدی، تاریخ طبری، سیاست نامه ی نطام الملک، الفتوح ابن اعثم کوفی، رساله ی ابوبکر خوارزمی، مقاتل الطالبین ابو فرج اصفهانی، دیوان انوری و پاره ای دیگر از آثار را مورد استفاده قرار داده است.کتاب تاریخ رویان از هشت باب تشکیل یافته است. باب اول؛ در ذکر ابتدای رویان و اسطوره های مرتبط با بنای شهرها است که نوعی محاسن نویسی به نظر می رسد. این باب از کتاب برگرفته از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار می باشد. باب دوم؛ از ملوک استندار، نسب آنان و وضعیت رویان در دوران تسلط بر این ناحیه صحبت کرده. باب سوم؛ ذکر استیلای بیگان بر رویان از نواب خلفا تا علویان را شامل می گردد. این باب وقایع طبرستان را از دوران فتوح اعراب و تصرف طبرستان توسط مسلمین را باذکر وقایع مرتبط با آن، تا ظهور علویان و گسترش تشیع در این ناحیه را در بر می گیرد. باب چهارم؛ در این باب نویسنده به دو موضوع اساسی اشاره نموده است. نخست تصحیح نسب ملوک استندار و دوم ریشه ی اصطلاح استندار که آن را به معنی کوه دانسته است. باب پنجم؛ سرگذشت ملوک گذشته ی طبرستان. باب ششم؛ به خاندان هایی که در صد سال گذشته در رویان قدرت داشته اند اشاره می نماید از جمله استنداران و پادوسبانان. باب هفتم؛ در ارتباط با سایر ملوک ناحیه که از شهرت و جایگاه پایین تری برخوردار بوده اند. باب هشتم؛ این باب که معاصر با وقایع دوران نویسنده است از اهمیت برخوردار است، چراکه به وقایع و انقلابات مازندران در عصر مغول و ایلخانان اشاره نموده است.
تاریخ گیلان و دیلمستان
تاریخ گیلان و دیلمستان از آثار ظهیر الدین مرعشی است. بخش وسیعی از این کتاب اکنون در دسترس نیست و تنها قسمتی از آن توسط منوچهر ستوده تصحیح گشت که اکنون مورد استفاده است. ظهیرالدین مرعشی در سال 815 ﻫ . ق در شهر آمل متولد شد و در سال 892 ﻫ . ق در گذشت. کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان در سال 880 ﻫ . ق تالیف گشت. این کتاب قدیمی ترین سند تاریخی در ارتباط با گیلان است که وقایع این ناحیه را از سال 881 تا 894 ق پوشش داده است. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و هفت باب بوده است و هر باب از سیزده فصل مختلف تشکیل یافته است. نویسنده در مقدمه به بسیاری از لغات و اصطلاحات گیل و دیلم که اکنون متروک گشته، اشاره نموده است. متن کتاب در باب اول حول محور تاریخ حکام گیلان و دیلمستان قبل از خروج ادات کیایی و آداب و رسوم جاری در بین مردمان این نواحی اختصاص یافته است. که این باب مهم ترین بخش این اثر است. از دیگر نکات قابل توجه در این کتاب، نویسنده در فصل دوم از باب هفتم به منابع تحقیقش اشاره نموده است.ویژگی های عمده ی تاریخ گیلان و دیلمستان:1. ثبت لغات و اصطلاحات محلی و عامیانه.2. اشاره به شیوه ی زندگی اجتماعی، اقتصادی و آداب و رسوم رایج در گیلان و دیلمستان در عصر نویسنده.3. برخورداری مولف از اصطلاحات دسته اول؛ مرعشی به دلیل جایگاهی که در دربار سادات کیایی گیلان داشته، خود شاهد عینی بسیاری از وقایع بوده است.اهمیت تاریخ گیلان و دیلمستان ظهیرالدین مرعشی در نگاهی است که به تاریخ اجتماعی ناحیه داشته است، امری که در کتب تاریخ محلی ایران کم سابقه است.در این جا به نمونه هایی از اطلاعات اجتماعی که نویسنده آورده، اشاره می شود. مولف اشاره نموده که اقتصاد مردم گیلان از کشت برنج و ابریشم و دامپروری (در نواحی کوهستانی) بوده است. مبادله ی کالا به کالا در گیلان این عصر هم چنان رایج بوده و بازارهای محلی پر رونق بوده که واحد پولی محلی به نام تنگه در آن مورد استفاده بوده است. در زمینه ی اجتماعی نیز در باب اعتقادات معنوی چون تقدس درختان، آیین سوگواری و رواج کشتی دیلمی اشاره شده است.
تاریخ طبرستان و رویان و مازندران
این کتاب، اثر دیگر ظهیرالدین مرعشی از آثار قرن نهم هجری، در ارتباط با تاریخ محلی مازندران است که توسط محمد حسین تسبیحی تصحیح شده است. ظاهرا مرعشی این کتاب را پس از تاریخ گیلان و دیلمستان در سال 881 ﻫ . ق و به نام کارکیا میرزا علی لاهیجانی گردآوری نموده است. تا کنون محمد جواد مشکور، آیت الله مرعشی نجفی و احمد کسروی مقدمه هایی بر این اثر نوشته اند که بسیار مفید می باشند.مطالب این کتاب در دو بخش عمده و یک خاتمه گرداوری شده است. بخش اول این کتاب در ذکر بنای شهرهایی چون آمل، ساری، گرگان و شرح حکومت مسلمانان از نواب خلفا، حکام محلی و ذکر ملوک قدیم رستمدار است. این بخش از کتاب اقتباسی از کتاب تاریخ رویان از اولیاالله آملی است. بخش دوم در ارتباط با وقایع دوران حاکمیت مرعشیان بر مازندران است. وقایعی چون نبرد سادات و دراویش با کیا افراسیاب چلابی و جنگ های سادات گیلان و مازندران است. در خاتمه نیز به ذکر اولاد قوام الدین مرعشی، زندگانی و مدفن آنان پرداخته است. نویسنده در ثبت این حوادث، علاوه بر این که شاهد عینی بسیاری از وقایع بوده به اسناد و مدارک نیز دسترسی داشته است.این کتاب منبع دسته اول در ارتباط با خاندان مرعشی و سادات آمل می باشد. مرعشی به تصحیح انساب سادات نیز پرداخته است. وی با اشاره به جایگاه و اهمیت مازندران، به فواید علم تاریخ نیز اشاره نموده است. این کتاب مشتمل بر تاریخ مازندران از ابتدای روی کار آمدن حکام و سلاطین محلی تا عصر نویسنده است. از نقاط ضعف این اثر باید به این موارد اشاره نمود؛ عدم توجه به کرونلوژی و ترتیب زمانی وقایع، اقتباسی بودن اثر؛ کل اثر به استثنای فصل آخر از آثار ابن اسفندیار و اولیاالله آملی اقتباس شده است. مستند نبودن جدولی که در ذکر مدت حکمرانی ملوک طبرستان آورده است.