سنت مزار نویسی به قرون اولیه ی اسلامی باز می گردد که بخشی از کتب تاریخ محلی – به ویژه خطط نویسی مصر - به شخصیت های برجسته ی مدفون در شهر یا محله اختصاص می یافت. هرچند مزار نویسی را بخشی از سنت تاریخ نگاری اسلامی دانسته اند اما به نظر می رسد اندیشه ی تقدس ارواح و این که ارواح مردگان به ویژه شخصیت های پاک از شهر و مردم آن در برابر حوادث و بلایای طبیعی و انسانی حفاظت می نمایند به دوران پیش از اسلام باز می گردد. محوریت بخشیدن به دنیای مردگان که در این سبک تاریخ نگاری جهان اسلام انعکاس یافته، میراثی دیرین از اندیشه ی انسان شرقی که به دوران اسلامی انتقال یافته است.

ما اکنون کتب مزارات را در طبقه بندی بخشی از منابع تاریخی قرار می دهیم اما این امر مقصود نویسندگان این آثار نبوده است. این آثار در زمان نگارش از یک سو به عنوان راهنمای زیارت مقابر این افراد برجسته شامل علما، فقها، قضات، دراویش و عرفا و از دیگر سو به عنوان الگوی آموزشی طلاب علوم دینی و فقها مطرح بود. کتب مزارات که اغلب با حمایت مادی حاکمان محلی به نگارش در می آمد روحیه ی تجلیل از بزرگان و مطرح نمودن آنان به عنوان یک الگو را در خود جای داده بود.

کتب مزارات اطلاعاتی ظریف و درخور از حیات اجتماعی، آداب و رسوم، اعتقادات و غیره در اختیار مخاطب قرار می دهد. جزئی نگری که نویسندگان این آثار در تالیف به خرج داده اند، نا خواسته ما را در ترسیم حیات فردی و اجتماعی مردم گذشته یاری می دهد اما این بار بر خلاف اغلب منابع تاریخی که با محوریت تاریخ نخبگان بوده، کتب مزارات اطلاعاتی در ارتباط با حیات مردم عادی و هرم جامعه را مطرح می نماید. لذا این ریز بینی می تواند این آثار را مورد توجه مورخ محلی قرار دهد.

مزارنویسی در تاریخ ایران در دو دوره تمایز می یابد. نخست قرون اولیه ی اسلامی که اطلاعات مربوط به مزارت در قسمتی از یک کتاب تاریخی یا فقهی گنجانده می شد. دوره دوم که دوران تکامل مزار نویسی است به دوران پس از ایلغار مغول اختصاص دارد که در عصر تیموری به اوج می رسد. دنیا گریزی و مطرح شدن پدیده ی مرگ انسان به عنوان امری محسوس و اجتناب ناپذیر در این عصر پر آشوب سبب مطرح شدن مطرح شدن مزارات به عنوان یک ملجا برای مردم شد. علاوه بر این بسیاری از عرفا جهت دوری از دنیا و سیر وسلوک مقابر و مزارات را بر می گزیدند، چنین شرایط اجتماعی و فرهنگی زمینه ساز پر رنگ شدن ادبیات مزاری در این عصر گشت. در ادامه یک نمونه از آثار دسته دوم به نام تاریخ ملازاده مورد بررسی واقع می شود.

تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا از احمد ابن محمود المدعو بمعین الفقرا مربوط به نیمه ی اول قرن نهم هجری، هم زمان با حاکمیت تیموریان بر ایران و آسیای مرکزی است. این کتاب در زمره ی تاریخ مزارات می گنجد. محوریت این کتاب، شرح حال 160 نفر از علما، فقها، مشایخ، صوفیه، سلاطین و قضات شهر بخارا است. مولف علاوه بر نام بردن از نخبگان و بزرگان شهر، اطلاعاتی از تاریخ و جغرافیای ناحیه، به ویژه شهر بخارا در اختیار خواننده قرار می دهد.

احمد بن محمود ملازاده ی بخاری، عارف و دانشمندی محقق از خاندانی بزرگ بوده اما از سایر آثار او اطلاعی در دست نیست. وی حنفی مذهب و پیرو و مرید خواجه محمد پارسا از صوفیان طریقت نقشبندیه بوده؛ خواجه محمد پارسا آخرین فردی است که ذکر مزار او در کتاب آمده و سال تالیف کتاب را به همین واسطه دریافته اند. علی رغم سنی مذهب بودن نویسنده، روحیه ی تسامح نسبت به شیعیان و طریقت های صوفی نمایان است، برای نمونه در بخشی از کتاب که به آداب زیارت قبور پرداخته، روز عاشورا را به عنوان روزی متبرک برای زیارت قبور ذکر نموده است.

به نظر می رسد نویسنده در چینش اثر خویش نیم نگاهی به فرهنگ نامه های محلی قرون اولیه ی هجری داشته است. احمد بن محمود، ابتدا به شکل مقدمه وار به جغرافیای بخارا و نواحی آن پرداخته، در فصلی جداگانه به ذکر آداب زیارت قبور و اشاره به اعتقادات رایج در این باب می پردازد. اما متن اصلی کتاب از دو بخش اصلی علمای مدفون در شهر بخارا و علمای مدفون در اطراف شهر بخارا تشکیل یافته است.

نثر کتاب ساده و روان است که این ساده نویسی غرض ورزانه در جهت همه فهمی و عمومیت بخشی بوده است. مولف به منابع پیشین مرتبط با تاریخ بخارا دسترسی داشته لذا به دلیل شباهت نثر وی به تاریخ بخارای نرشخی و اهمیت بخشیدن به سامانیانبه نظر می رسد به شدت تحت تاثیر این اثر بوده است. کتاب از لحاظ محتوایی  می تواند اطلاعاتی در باب جغرافیا، تاریخ شهری، تقسیمات اداری، تاریخ عقاید و تاریخ اجتماعی در اختیار تاریخ پژوهان قرار دهد. که در ادامه به نمونه هایی از آن اشاره می شود.

نویسنده در ذکر جغرافیای بخارا، اشاراتی به جغرافیای تاریخی داشته و از اماکن و محلات بخارا چون فتح آباد، غجدوان، تل غازیان و غیره نام برده است. در گوشه و کنار روایات مرتبط با موضوع اصلی کتاب، ساختار شهری بخارا مانند قهندز، شارستان، میدان، بازار، مسجد جامع اشاره شده که تاکیدی بر الگوی شهری بخارا بر اساس شهرسازی اسلامی است. بسیاری از آثار تمدنی این شهر در عصر مولف در دوران سامانیان پایه گزاری شده بود. در ذکر داستان جایگزینی بخارا به جای سمرقند به عنوان کرسی خراسان، تغییرات در تقسیمات اداری را مورد توجه داشته چرا که در قرن نهم هیچ یک از این دو شهر به عنوان کرسی خراسان شناخته نمی شدند و ایلغار مغول و تیمور تقسیمات اداری پیشین را دگرگون ساخته بود.

تاریخ ملازاده به عنوان مزارات نویسی در نخستین وجه خود حاوی مطالبی در باب تاریخ عقاید و آداب دینی محلی است. برای نمونه؛ در زیارت قبور باید نیت به تعظیم گذشتگان، عبرت آموزی و اجتناب از گناه نمود سپس مستحب است که زیارت قبور در جمعه ها و پیش از برآمدن آفتاب در شنبه، دوشنبه و پنج شنبه و روزهای متبرکی چون عاشورا و عرفه می باشد. در گورستان نباید نماز خواند و دست برگور مالید و بوسید زیرا از آداب نصارا است. اشاره ی مستقیم در این اثر به اعتقاد عامه ی مردم مشعوف شدن به واسطه ی عرفا و بزرگان در دوزخ، ریشه ی فکری نگارش این کتاب را نمایان می سازد.

کتب مزارت به صورت غیر مستقیم اطلاعاتی از تاریخ اجتماعی می دهد که ترسیم جوامع گذشته را برای خواننده ممکن می سازد. از تاریخ ملازاده در باب مشاغل و خوراکی های رایج در قرن نهم هجری در بخارا می توان دریافت. در بخشی از کتاب در ذکر نام شیوخ بخارا از فردی به نام شیخ محمود سنبوسه پز نام برده شده که بیان گر صنف یا شغلی از یک سو و نوعی خوراکی کهن می باشد (احمدبن محمود، 1339: ص78).

در پایان باید گفت، ساده نویسی غالب بر محتوا و متن ادبی این اثر در جهت همه فهمی و عمومیت بخشیدن این اثر در جهت انتقال میراث فکری و علمی این شهر به نسلی بوده که تصویر ذهنی از دوران پیش از رکود به خاطر ندارد. مزارات جدا از مطرح بودن به عنوان راهنمای زائرین برای اماکن متبرک، تاکیدی بر لزوم ارزش نهادن بر مفاخر محلی و شهری چون علما، دانشمندان، قضات و صوفیان می باشد.

تاریخ ملازاده به عنوان یک سبک از تاریخ نگاری اسلامی به نام مزارنویسی بازتابی از حیات فکری و اجتماعی جامعه ی ایرانی در دوران پس از ایلغار مغول و تیمور می باشد. در متن این کتاب می توان اطلاعاتی از زندگی اجتماعی، اعتقادات، آداب و رسوم و شیوه ی معیشت مردم بخارا در قرن نهم هجری به دست آورد. لذا این اثر در کنار دیگر آثار مزارنویسی به عنوان یک منبع در تحقیقات محلی و تاریخ اجتماعی قابل استفاده می باشد.