جغرافیایی پریم از ریشه ی پهلوی پهروم به معنای باشکوه؛ نام قصبه ای در حوالی ساری امروزی می باشد. این قصبه پس از اسلام فریم خوانده شد و تحت تاثیر تحولات سیاسی و اقتصادی دوره ی سلجوقی به شهر تکامل یافت. فریم در عصر مغول در سیری نزولی، مجددا به قصبه ای تنزل یافت که توسط والی ساری یا قومس اداره می گشت (مستوفی، 1389: 162).‌
فریم در کوهپایه های جنوبی البرز و در جنوب شرقی طبرستان با کوه های شروین (جبال قارن) و سوادکوه مجاورت داشت (اصطخری، 1368: 205). قارن کوه از بلندترین رشته کوه های جنگلی اطراف ساری است (ادریسی ،ج 1،بی تا: 687) که در دوران باستان جزو فرشوادگر*بوده است. مورخان مسلمان نیز این ناحیه را جبال ابن قارن و شاهان آن را ملوک الجبال نامیده اند (مرعشی، 1363: 7). ‌
در گذشته این ناحیه شامل وندا امید کوه، لفور و سواد کوه بود. که به بخش شرقی آن هزار گری (هزار جریب ) و به بخش غربی آن سواته کوه (سواد کوه) گفته می شد (مرعشی ، 1363: 7 ؛ ابن اسفندیار ، 1366: 152) که فریم در ناحیه هزار جریب قرار داشت و بعدها به نام شهریار، شاه باوندی، شهریار کوه خوانده شد. منابع تاریخی فریم را مقراسپهبدان (حدودالعالم،1362: 55 ) معرفی کرده اند که معمولاً به والی ساری تعلق داشت. ‌
فریم براساس تقسیم بندی جغرافیدانان مسلمانان مکانی در طبرستان یعنی در اقلیم چهارم جغرافیایی بوده است (دمشقی ، 1380: 34). امروزه فریم مجموعه ای از چند روستا در ناحیه ی کوهستانی هزارجریب (به معنی هزارکوه) در جنوب شهر جلگه ای ساری، با طول سه فرسخ و عرض چهار فرسخ می باشد که بر اساس آخرین سرشماری ها ده هزار و هفتصد نفر جمعیت دارد. منطقه ای کوهستانی و پوشیده از جنگل که از شرق به شاه کوه و از غرب به ساری و سواد کوه، از جنوب به سمنان واز شمال به بهشهر و نکارود متصل است. رود های مهم فریم که مورد اشاره ی منابع نیز بوده، تیژن (تجن) و اشک نام دارند که از همین کوه سرچشمه گرفته و با عبور از ساری به دریای خزر می ریزد (حدودالعالم، 1362: 49).‌
تاریخی‌
اهمیت شهریارکوه که فریم در آن جای گرفته و غالب سرزمین های کوهستانی جنوب طبرستان در تاریخ ایران با ایستادگی و مقاومت در برابر اعراب مسلمان پیوند یافته است. رهبری این مقاومت را بزرگ مالکان بر عهده داشته اندکه خود را وارث ساسانیان می دانستند. آنان خویش را وارث فرهنگ و سنن ایران باستان می دانستند. مردمان این نواحی به رهبری این خاندان ها تا مدت ها پس از حاکمیت مسلمانان در ایران، موفق به حفظ آیین و سنن باستانی خویش گشتند.‌
خسرو انوشیروان، پادشاه ساسانی حکومت کوهستان های جنوب طبرستان را به اسپهبدان قارنوند از نسل زرمهر سوخرا وزیر قباد ساسانی سپرد ( ابن اسفندیار، 1366: 152؛ ابن حوقل،1366: 120). در دوران اسلامی رشته کوه های شرقی به مرکزیت فریم تختگاه باوندیان و رشته کوه های میانی به مرکزیت لفور به دودمان قارن تعلق داشت (ابن اسفندیار، 1366: 75) اما به علت کشمکش های سیاسی و نزاع بر سر اراضی اجدادی بین این دو خاندان محلی، نواحی کوهستانی جنوب طبرستان بین این خاندان ها دست به دست می گشت. از این رو فریم نیز مدتی از تسلط باوندیان خارج شده و به دست خاندان قارن افتاد.‌
به طور سنتی و به استناد منابع تاریخی و کاوش های باستان شناسان، نام فریم و ناحیه ی شهریار کوه با تاریخ سلسله ی محلی باوندیان در طبرستان پیوند یافته است. نخستین پیوند باوندیان با فریم زمانی است که مردم طبرستان فرزند باو موسس این سلسله را به فرمانروایی فریم برگزیدند (ابن اسفندیار، 1366: 156؛ مرعشی،1363: 99). شاید همین انتخاب، فریم را به کانون تحولات سیاسی طبرستان در دوران پس از اسلام تبدیل نمود. اهمیت سیاسی فریم سبب شد این قصبه به شهر تکامل پیدا کند. ابن اسفندیار در قرن پنجم هجری از فریم به عنوان یکی از شهرهای طبرستان یاد کرده است (ابن اسفندیار، 1366: 74) که بیانگر تکامل این قصبه از قرن اول هجری به شهر در قرون میانه است.‌
درقیامی که در طبرستان بر ضد اعراب و کارگزاران خلیفه عباسی رخ داد که نتیجه ی آن کشتار وسیع مسلمانان در این ناحیه بود، از فریم به عنوان مرکز اسپهبد باوندی یاد شده است (ابن اسفندیار، 1366: 183) اما چند سال بعد مازیار که از قارنوندان بود در جریان استقلال خواهی خویش با غلبه برشاپور باوندی در فریم (ابن اسفندیار، 1366: 208)، این قصبه را به تصرف خویش درآورد. با این وجود سکه های ضرب شده در فریم به تاریخ 353 ﻫ . ق به نام مرزبان ابن رستم باوندی (مادلونگ، 1385: 188) حاکمیت باوندیان بر فریم را در دوران تسلط علویان و آل بویه بر طبرستان تایید می نماید و نشان می دهد دوران تسلط خاندان قارن بر دشت فریم کوتاه بوده است. ‌
در دوران حاکمیت آل زیار بر طبرستان، باوندیان دچار فطرتی گشتند و به مدت چند دهه ذکری از آنان در منابع نیامده است. کاوش های باستان شناسان در دشت فریم این خلا را بهبود بخشیده و نشان می دهد، هرچند در این دوران خاندان باوند از قدرت سیاسی چندانی برخوردار نیست اما در فریم حاکمیت داشته اند. ساکنان فریم، حسام الدوله شهریار موسس شاخه ی دوم باوندیان ملقب به اسپهبدیه را در احیای قدرت در طبرستان و مقابله با زیاریان یاری داده اند.‌
باستان شناسان در حفاری هایشان در دشت فریم به مطالبی درخور توجه از تاریخ سیاسی و اجتماعی فریم در دوران فطرت باوندیان و نزاع های باوندیان با زیاریان در فریم دست یافته اند که بیان گر اهمیت فریم در این دوران و پیوند مردمان فریم با خاندان باوند می باشد. کشف یک اقامتگاه سلطنتی در فریم که به دوران تسلط زیاریان بر طبرستان تعلق دارد، نشان می دهد؛ در آستانه ی احیای قدرت باوندیان اسپهبدی ، زیاریان و باوندیان دچار درگیری ها و اختلافاتی بوده اند. شهر فریم در این دوران مورد حمله ی شدید زیاریان قرار گرفته و اقامتگاه سلطنتی دچار آتش سوزی شده است. قسمتی از کاخ پیش از آتش سوزی تخلیه شده و سفال های مربوط به کاخ در خارج از کاخ و در نقاط دورتر یافته شده است، این پراکندگی بیانگر این نکته می باشد که این جنگ و آتش سوزی پس از آن از سوی ساکنین قصر قابل پیش بینی بوده است (مصاحبه با عابدینی کارشناس میراث فرهنگی،18/3/89 :تحقیقات میدانی). این بنا به احتمال فراوان یاد آور رویارویی باوندیان با زیاریان برای احیای قدرت است. منابع نیز اشاراتی به وقوع قحطی و کمبود غله در فریم، در آن سال ها داشته اند (مرعشی،1363: 85) که تاییدی بر نظر باستان شناسان می باشد. ‌ اهمیت سیاسی فریم به عنوان خاستگاه و تختگاه سلسله ی باوند سبب گشت، دشت فریم شاهد جنگ ها و منازعات سیاسی فراوانی باشد. طبقه بندی اجتماعی در طبرستان به گونه ای بود که بزرگ مالکان فریم نقش تعیین کننده ای در مشروعیت بخشیدن به شاهان باوندی ایفا می کردند. حمایت یا عدم حمایت آنان در دامن زدن به نزاع قدرت شاهزادگان باوندی سبب شد حسام الدوله شهریار باوندی برای کاهش قدرت بزرگ مالکان، مرکز قدرت را از فریم در ناحیه ی کوهستانی طبرستان به شهر جلگه ای ساری انتقال دهد. از این پس منابع کمتر از فریم یاد کرده اند. ‌
با این وجود تا زمان حمله ی موید آی ابه به فریم (مرعشی،1363: 274) و تا پیش از وقوع زلزله در قرن ششم هجری (بنافتی، 1384: 22) این شهر به حیات خود ادامه داد. پس از عصر ایلخانان، در شورش میرعماد از سادات مرعشی بخشی از نیروی نظامی جنبش از اهالی فریم بوده اند اما فریمی که منابع از این عصر از آن یاد کرده اند در تعریف یک شهر نمی گنجد. ‌
اجتماعی ‌
کوه نشینان فریم به رهبری خاندان های حکومتگر محلی، نقش بسزایی در تداوم و انتقال میراث ایران باستان به دوران اسلامی داشته اند. این نواحی با اتکا بر سیستم بسته ی جغرافیایی و شیوه ی تولید روستایی خویش، تا مدت ها پس از گسترش اسلام در ایران موفق به حفظ استقلال سیاسی و فرهنگ باستانی خویش گشتند.‌
به احتمال فراوان، طبقات اجتماعی در فریم با اندکی تفاوت که بازتاب خصلت های بومی ناحیه می باشد متاثر از ساختار طبقاتی جامعه ی ساسانی بوده است. طبقه ی زمیندار یا همان اشراف در فریم از برترین رتبه ی اجتماعی برخوردار بوده اند و همواره نزد مردم از احترام و قداست ویژه ای برخوردار بوده اند؛ این تفکر تا دوران معاصر تداوم یافته است و بومیان ناحیه با حرمت بسیار از این طبقه (خاندان زمیندار باوند) یاد می کنند. اما برخلاف جامعه ی ساسانی طبقه ی روحانی در پایین ترین بخش جای گرفته که ناشی از عدم حضور این طبقه در عصر پیش از اسلام در طبرستان بوده، روحانیون از دوران مرعشیان در طبرستان مطرح گشتند و نسبت به سایر طبقات نه تنها در فریم بلکه در تمام طبرستان طبقه ای نوظهور محسوب می گشتند.‌
تصویری که منابع از ساختار شهری فریم ارائه می دهند؛ شهری کوچک با حصاری آجری شبیه به قلعه ای در کوهستان پوشیده از جنگل بود که در سال 600 ﻫ . ق یکی از مناطق مسکونی مهم طبرستان بود. فریم از دو محله ی اصلی جبال دیلم و بلوک بنافت تشکیل یافته بود (حموی، 1362: 17). حسام الدوله، اردشیر باوندی در فریم قصری با سه بام بر روی هم بنا کرد و به دور آن حصاری محکم و خندقی تعبیه کرد. در حومه ی شهر نیز رباطی بزرگ و کاروانسرایی ایجاد نمود و پنج دروازه برای شهر قرار داد (ابن اسفندیار،1366:172). ‌
ساختار شهری فریم متفاوت از سایر شهرهای دوره ی اسلامی بوده است. در اغلب شهرهای اسلامی هسته ی مرکزی وجود دارد که بازار یا مسجد یا ارگ محل سکونت شاه است و شهر به دور آن گسترش یافته است. اما در فریم عناصر یافته شده از یک شهر شامل اقامتگاه سلطنتی، ارگ، قبرستان و بازار است. به شکل هسته ی مرکزی یا اصطلاحاً شهرهای دایره وار نیست، بلکه تمام عناصر شهری در امتداد یک خط طولی قرار گرفته و در طرف دیگر اراضی کشاورزی است. طبق یافته های باستان شناسی چندین قلعه شاه نشین در فاصله ای کوتاه و در نزدیکی آن برج رسکت قرار داد که تصور یک شهر کهن و یک تختگاه باستانی را کامل می کند. این یافته های باستان شناسی تأکیدی بر تکامل شهری در فریم می باشد.‌
اقتصادی‌
امروزه فریم مجموعه ای از چند روستا است که اقتصاد غالب آن دامپروری و کشاورزی است. در دشت فریم روستاها با فاصله ی چند صدکیلومتر وجود دارند که به احتمال فراوان، این اراضی به هم پیوسته در گذشته تحت مالکیت بزرگ مالکان بوده است. محصول عمده ی آن در کشاورزی نوعی از گندم به نام دوگ و برنج است. مردمان سرزمین کوهستانی فریم بر خلاف نواحی جلگه ای طبرستان برای کشاورزی از چاه استفاده می کرده اند (ابن حوقل ،1366: 124). این وضعیت اقتصادی به احتمال فراوان تداوم شیوه ی تاریخی حیات اقتصادی مردمان فریم در کشاورزی می باشد. ‌
در مرکز این شهر حتی پیش از زلزله ی فریم که منجر به ویرانی شهر و بنای مجدد آن در اواخر دوره ی باوندی شد بازاری وجود داشت که هر پانزده روز یک بار بر پا می شد (حدود العالم، 1362 :147). سکه هایی مربوط به آل بویه و دیگر سلسله ها در فریم یافته شده است که بیانگر جایگاه اقتصادی و تجاری این شهر می باشد اما افرادی که در فریم به پیشه وری و بازرگانی که مشاغلی شهری بودند می پرداختند غریبه بوده اند (حدودالعالم، 1362: 147)با این وجود اقتصاد کشاورزی، شیوه ی تولید غالب در فریم بوده است. ‌
‌
فرهنگ ‌
مردم فریم به دلیل شرایط جغرافیایی و پیوند عمیق با سنن بومی خویش تا به امروز موفق به حفظ بخش قابل توجهی از سنن باستانی خود گشته اند. بارزترین این سنن باستانی در آداب مربوط به عزاداری ها و جشن ها است که به طور معمول دیرتر از سایر رسوم دچار تغییرات می گردند. منابع عصر صفوی از اجرای جشن مهرگان و آبریزان در ناحیه صحبت کرده اند (مرعشی، 1364: 142) امروزه نیز در فریم جشن های باستانی چون؛ مهرگان، سده، تیر ماه سینزه (لال شو به یاد آرش کمانگیر) و جشن 26 عید ماه (در شهریورماه به مناسبت برداشت خرمن انجام می شود و با برگزاری رقابت های کشی پهلوانی همراه است) متداول است (مصاحبه با رمضانی پاچی، 17/1/1391تحقیقات میدانی). ‌
آنان سال نو را با استفاده از نوعی نان سکر آور و انواع حلواهای محلی آغاز می کنند که یادگاری از دوران پیش از اسلام است. در عزاداری ها نیز بنا بر رسوم، روی جسم مرده باید به وسیله ی چوب های جنگلی پوشانده شود و برای پایان غم و اندوه باید نوعی آش محلی تهیه گردد. پوشاک مردم فریم مانند اکثر کوه نشینان طبرستان از بخش های مختلفی چون کالک، چوخاپشغال، شره و غیره تشکیل یافته بود که امروزه مورد استفاده نمی باشد. جغرافیای طبیعی وانسانی فریم سبب شده که مردمان این نواحی تا به امروز موفق به حفظ زبان خود (نوعی از گویش طبری که از شتاب زدگی برخوردار است) شوند.‌
اقتصادکشاورزی در فریم تقویم محلی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. باوندیان با پیروی از تشکیلات ساسانیان از نوعی سال یزدگردی استفاده می کردند، اما بر خلاف ساسانی که سال جلوس پادشاه مبدأ بود، سال تولد یزدگرد را مبدأ قرار داده بودند و این سال از پاییز که فصل درو خرمن برای کشاورزان بود آغاز می شد. (مصاحبه با رمضانی پاچی،13/.5/88،تحقیقات میدانی). ‌
علاوه بر سنن زنده ای که به آن ها اشاره گشت، کاوش های باستان شناسان در دشت فریم امروزی که بازمانده و بقایای شهر فریم کهن است قسمت های ناپیدایی از حیات اجتماعی و فرهنگی در فریم را آشکار نمود. این مجموعه ی باستانی، از چندین تپه ی باستانی تشکیل شده که این تپه ها شامل شاه نشین و برج می باشد. شاه نشین که به احتمال فراوان محل سکونت خاندان شاهی بوده، قلعه ای به سبک ساسانی است و گچ بری های بازمانده آن شباهتی به معماری و گچ بری های عصر سلجوقی و اسلامی ندارد. این بنا در قرون میانه دارای اهمیت و محل اقامت خاندان شاهی فریم بوده است. ‌
این شاه نشین در نزدیکی برج معروف رسکت قرار دارد که مکان دفن شاهزاده ای باوندی بوده است. برج رسکت از مجموعه برج ها یا میل هایی است که در عصر سلجوقی و قرون میانه در بیشتر نقاط ایران بنا شده است. اعتقاد مردمان بومی ناحیه به امام زاده بودن این برج سبب حفظ این بنا در طول قرون شده است. ‌
با وجود رونق اسلام در بیشتر نواحی خاورمیانه وخارج از آن، در قرون میانه در فریم آتشکده ها هم چنان رونق داشته است. مولف حدودالعالم در آغاز قرن چهارم هجری قمری، مردم فریم را زردشتی می دانست ( حدودالعالم، 1362: 86). این اسلام گریزی که ناشی از بافت جغرافیایی ناحیه بوده، حتی امروزه نیز به طور ناخودآگاه در برخی از نقاط فریم قابل مشاهده است؛ به عنوان مثال در بسیاری از روستاهای این نواحی هیچ فردی منتسب به سادات دیده نمی شود و مردم در انتساب خود به اجداد باستانی شان اسپهبد خورشید نام خانوادگی اسپهبدی وخورشیدی را برای خود حفظ کرده اند واز وصلت با سادات یا افرادی خارج از گروه خویشاوندی و محیط خود اجتناب می ورزند و نسبت به سادات از دشمنی درونی برخورداند (مصاحبه با علی ماهفروزی باستان شناس،8/3/89؛ مصاحبه با علی رمضانی پاچی،13/5/88:تحقیقات میدانی)، امری که بیانگر عدم رشد و نفوذ اسلام به ویژه تشیع اثنی عشری در این ناحیه بوده است. منابع قرون میانه آنان را شیعه –به احتمال فراوان شیعه زیدی- معرفی کرده است (قزوینی رازی، 1358: 459). در دوران متاخر از حضور چند خانوار بهایی در فریم یاد شده (بنافتی، 1384: 27) اما همچنان تشیع آمیخته با سنن بومی، مذهب غالب در فریم است. ‌
مکان فریم تختگاه کوهستانی باوندیان در گذشته نامعلوم بوده است، اما یافته های باستان شناسی نشانه هایی از بالندگی اجتماعی و اقتصادی این قصبه را نشان می دهد. هر چند برخی منابع فریم را بنا به تعاریف جغرافیایی شهر معرفی کرده اند، اما شیوه ی تولید متکی بر کشاورزی و پس از آن انتقال مرکزیت به ناحیه ی جلگه ای ساری پس از بالندگی باوندیان، فریم را در حد یک قصبه متوقف نمود. این توقف و عدم رشد به دلیل ویژگی جغرافیای سخت و کوهستانی و بی بهره بودن از راه های مناسب و مطرح برای ایجاد یک دولت قدرتمند بوده و فضای جغرافیایی آن برای رشد نامناسب می نمود. وقوع زلزله های متعدد، حملات تیمور و طاعون در قرن یازدهم از عوامل جدی در ویرانی شهر فریم بوده است (بنافتی، 1384: 25). ‌
منابع و مآخذ‌
- ابن اسفندیار کاتب، بهاﺀالدوله محمدبن حسن. (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال.تهران:خاور. چ2.‌
- ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل، (1366). ایران در صورة الارض.ترجمه دکتر جعفر شعار.تهران :امیرکبیر، چ2.‌
- ادریسی،الشریف. ( بی تا ). نزهة المشتاق فی اختراق الافاق.ج2.دمشق:مکتبة شقافة الدینیة.‌
- اصطخری،ابواسحق ابراهیم. ( 1368). مسالک والممالک. به اهتمام ایرج افشار. تهران:انتشارات علمی و فرهنگی. چ 3.‌
- مادلونگ، و.(1385). سلسله های کوچک شمال ایران از مجموعه ی تاریخ کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانی.ترجمه حسن انوشه. ج 4. تهران:امیرکبیر.‌
- بنافتی، سید حسین. (1384). شجره الامجاد فی تاریخ میرعماد. تصحیح فریده یوسفی زیرابی. ساری: شلفین.‌
- حموی،یاقوت. ( 1362). برگزیده مشترک یاقوت حموی.ترجمه پروین گنابادی. تهران:امیرکبیر، چ2.‌
- دمشقی، شمس الدین محمدبن ابی طالب انصاری. (بی تا). نخبه الدهر فی عجائب البر والبحر. ترجمه سید حمید طبیان. تهران:بی جا. ‌
- قزوینی رازی،نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل. ( 1385). نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فصائح الروافض. تصحیح میر جلال الدین محدث. تهران:انتشارات انجمن آثار ملی. ‌
- مستوفی قزوینی، حمدالله. ( 1336). نزهة القلوب. تصحیح محمد دبیر سیاقی .بی جا:بی تا.‌
- مرعشی، ظهیرالدین. ( 1363). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران.مقدمه از محمد جواد مشکور،به کوشش محمد حسین تسبیحی.تهران:نشر گسترده.‌
- مرعشی، میرتیمور. (1364). تاریخ خاندان مرعشی مازندران. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: انتشارات اطلاعات.‌
- مجهول المولف. ( 1362). حدود العالم من المشرق الی المغرب. به کوشش منوچهر ستوده.تهران:طهوری.‌
*farim
* در دوره ی ساسانی به سرزمین های آذربایجان، طبرستان، گیل،دیلم، گرگان و قومس گفته می شد که حاکم آن مسًول مراقبت از خوراک شاه بود.