1- مقدمه
قرن ها پس از ورود اسلام به ایران و انقراض ساسانیان، برخی سلسله های محلی که نسب خود را به ساسانیان می رساندند در طبرستان به حیات خود ادامه دادند. یکی از این خاندان ها باوندیان بودند، که پس از اسلام در سه شاخه – به مدت 700 سال – حاکمیت آنها ادامه یافت.
- شاخه اول ملقب به کیوسیه (45تا 397هـ . ق) که با تکاپوهای اعراب برای تصرف طبرستان هم عصر بودند و با تأثیر از اندیشه های ایران باستان در کنار دیگر خاندان های محلی به مبارزه با اعراب برخاستند.
- شاخه ی دوم که به اسپهبدان شهرت دارند و با پذیرش اسلام، دوران جدیدی را در حیات سیاسی طبرستان آغاز کردند. این شاخه از باوندیان در فاصله ی سال های 466 تا 606 هـ .ق، هم عصر با سلجوقیان و خوارزمشاهیان، بر نواحی گسترده ای از طبرستان، گیلان، ری و قومس حکومت داشتند و تدام حیات آنان به حفظ رابطه با حکومت های ترک معاصر خود وابسته بود.
- شاخه ی سوم کینخواریه که هم زمان با استیلای مغول در فاصله ی سال های 630 تا 750 هـ .ق در طبرستان قدرت داشتند.
رشد شهرنشینی و اقتصاد متکی بر تجارت و بازرگانی از ویژگی های تاریخ قرون میانه ی ایران است که با حاکمیت دومین شاخه از باوندیان یعنی اسپهبدان مقارن می باشد. باوندیان اسپهبدیه که قصد داشتند هم پای دیگر دولت های محلی هم عصر خود استقلالی نسبی در امور مختلف کسب نمایند سعی نمودند به توسعه ی شهرنشینی و به تبع آن اقتصاد شهری بپردازند. با وجود اقتصاد کشاورزی شکوفای طبرستان که متأثر از جغرافیای طبیعی آن ناحیه بود، سلسله ی محلی باوندیان اسپهبدیه با تأثیر پذیری از رشد تجارت در سده های میانه به ویژه عصر سلجوقی، تجارت را سر لوحه ی فعالیت های اقتصادی قلمرو خود قرار داده بودند. نخستین گام بررسی دلایل رشد اقتصاد شهری در قلمرو باوندیان اسپهبدی، شناخت مسیرهای مهم ارتباطی این نواحی در قرون میانه می باشد. این نوشتار بر آن است نقش مسیرهای تجاری را در تحول معیشت حاکم بر حیات مردم طبرستان را در دوران حاکمیت دومین شاخه از سلسله ی محلی باوندیان که به اسپهبدان باوندی شهرت داشته و دارند مورد بررسی قرار دهد.
2- مسیرهای ارتباطی در طبرستان قرون میانه
بیشتر سرزمین های کناره دریاها تأثیر فراوانی در پویایی اقتصادی سرزمین های حاشیه ای خود داشته و همواره سبب ارتباط مردمان آن با دیگر نواحی و رونق تجارت می شود اما در قلمرو سلسله ی محلی باوندیان نخستین که در مجاورت دریاچه ی خزر مستقر بودند، اثری از این مسأله دیده نمی شود. عقیده ی باستانی و ایرانی تقدس خاک و زمین و اهمیت کشاورزی می توانسته دلیل این امر باشد. نبود رودهای قابل کشتی رانی نیز بر این امر مؤثر بوده، زیرا بیشتر این رودها برای آبیاری اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار می گرفتند. اصطخری در عصر خود دریای خزر رابه دلیل فقدان مرجان، بی منفعت می داند (اصطخری، 1368: 177) یا به بیان دیگر فاقد منابع زیرین دریا یا محصولی خاص ذکر می کند. بیشتر مردم سرزمین جنوبی دریای خزر از آن برای ماهی گیری یا طی مسافت های کوتاه استفاده می کردند. سرزمین های جنوبی دریای خزر مدت ها به جز آبسکون وعین الهم (علمده امروزی) بندر مهم دیگری نداشت، این وضعیت شامل دیگر سرزمین های فعالیت های تجاری از مسیر دریای خزر انجام نمی شده است. بندر عین الهم در سواحل ساری قرار داشت. آبسکون جزیره ای در حدود گرگان که اصولاً برای سفر به سرزمین خزران و دربند از این بندر استفاده می شد ( ابوالفداء، 1355 :505).
به طور عمومی طبرستان از راه های زمینی چندانی برخوردار نیست. مسیرهای ارتباطی طبرستان عصر باوندیان اسپهبدیه را به دو گروه اصلی می توان تقسیم کرد 1- مسیرهای دریایی 2- مسیرهای زمینی. بنادر دیلم و استرآباد در حاشیه ی جنوبی دریای خزر، مهم ترین راه ارتباطی که سواحل جنوبی را به باب الابواب (دربند) ( ابوالفداء، 1355 :477) قفقاز یا به گفته ی منابع هم عصرش به بلاد کفر متصل می کرده اند.به دلیل نزدیکی کرانه های دریای خزر به هم و مردم سواحل جنوبی اغلب آن را دریاچه ی طبرستان می خواندند. (مقدسی، 1385 :27) این ویژگی سبب نزدیکی مردمان اطراف آن بوده است. پس از رونق تجارت در عصر باوندیان بسیاری از بازرگانان از جزیره آبسکون در استرآباد سوار بر کشتی می شدند و از راه دریا به سرزمین های دیلمان، خزران و دربند سفر می کردند (اصظخری، 1368: 173) بندر الهم (علمده) شهری کوچک برکران خزر جای کشتی بانان و بازرگانان (حدود العالم، 1362: 146)بوده است. این بندر هر چند در قلمرو باوندیان قرار داشت، اما تحت اداره ی حاکم رویان که استندار خوانده می شد، بود و روابط خوبی بین او و باوندیان برقرار بود. عکس این مسیر دریایی نیز کاربرد داشت. به عنوان مثال، خاقانی شروانی که در دربار شروان در ناحیه ی قفقاز بود، برای سفر به خراسان از مسیر دریای خزر استفاده کرده و این قضیه اشاره کرده است:
سوی دریا روم و بر طبرستان گذرم
که افتخار طبرستان به خراسان یابم
چون زآمل رخ آمال به گرگان آرم
یوسف دل نه به گرگان به خراسان یابم
(کندلی هریسچی، 1374: 599 ؛خاقانی شروانی، 1368: 297 ).
این ابیات بیانگر سفراو از قفقاز در مسیر دریای خزر به خراسان است که سلجوقیان قدرت اصلی در آن منطقه بودند و تجارت و بازرگانی در این مسیر رونق فراوانی داشت، پس از طی مسیر دریایی و حضور در طبرستان از آمل به گرگان و از آنجا به خراسان رفته اند.
کالای تجاری اصلی این مسیر تجاری کتان و ابریشم بود که با کتان این ناحیه در قفقاز نوعی جامه تهیه می شد که مشتریان فراوانی داشت، ناصر خسرو در اشعارش از دو نوع پارچه ی کتان و ابریشم که خاص این ناحیه بوده با عنوان شرب شطوی و شعر گرگانی یاد می کند(ناصر خسرو، 1387: 60). کالای تولیدی اصلی این ناحیه برنج، کتان و پرندگان دریایی بود که برخی از آنان مصرف داخلی داشت و برخی دیگر در خارج از طبرستان مشتریانی داشت.حکیم نظامی گنجه ای نیز از برخی کالا های طبری که به قفقاز می آمده نام برده است مانند: زریوند مازندرانی که کالایی تزیینی بوده و طبرخون که ظاهراً مصرف نظامی داشته یاد کرده است. همچنین او به معادن طلای مازندران و مبادله ی آن با زغال و مشک در قفقاز اشاره می کند (نظامی گنجه ای، 1376: 4 - 443 ). برخی بر این اعتقادند که علت کم توجهی خلفا به این سرزمین ها در ابتدا عدم رونق تجاری آن بود. اهمیت این سرزمین ها زمانی مطرح شد که از قرن چهارم هجری پرورش کرم ابریشم و صدور آن سبب اهمیت این ناحیه گردید (مرعشی، 1363: 21).
علت حملات سلجوقیان و ترکان غز به طبرستان نیز به این دلیل بود، چرا که مسیر تصرفات سلجوقیان در راستای مسیر تجارت ابریشم بود. دریای خزر تنها راه ارتباطی با ناحیه ی قفقاز و اروپای شرقی نبود بلکه راه ارتباطی سواحل جنوبی با ترکان بود، دریای طبرستان به دریای آزاد متصل نبوده و رودی که از روسیه به خزر می ریزد (ولگا) راه اتصال آن به ناحیه ی ترکان و بلغارهابه شمار می رفت (ادریسی، ج 2، بی تا: 831).
در عصر شاه غازی رستم و پس از آن که باوندیان سیاست توسعه ی اقتصادی و رشد تجارت و شهرنشینی را در پیش گرفتند، تجار مسلمان به همراه کالاهایشان برای رفتن به سرزمین خزران از گرگان و طبرستان عبور می کردند. برخی نیز از سواحل طبرستان سوار بر کشتی می شدند و در اتل شهر بندری خزران پیاده می شدند و از آنجا سوار بر قایق به سرزمین های اروپای شرقی به ویژ سرزمین بلغارها می رفتند. (ادریسی، ج 2، ص 832) نباید فراموش کرد سیاست شاه غازی سبب رشد و رونق تجارت دریایی از مسیر طبرستان شده بود.
شاه غازی رسنم باوندی دستور داد چهارصد کشتی ساخته و وارد دریای خزر کنند .این امر سبب شد سفر دریایی از مسیر خزر طرفداران بیشتری پیدا کند تا پیش از این کشتی های تجاری کمتری در سواحل جنوبی دریای خزر حضور داشت و اگر هم کشتی تجاری در ناحیه بود تعلق به خزران داشت. این راه دریایی از طبرستان و احتمالاً از بندر الهم آغاز می شد و با حرکت در کرانه ها به دیلم و گیل می رسید و از آنجا به شروان و سپس به سمند و اتل که در شهر مهم خزران بودند متصل می شد و در نهایت از سرزمین خزران به اروپای شرقی و بلغار می رسید. اما این مسیر را در اصل باید مسیر تجاری طبرستان به دربند دانست و تجارت اصلی بین این دو سرزمین بود. افزایش روابط تجاری بین سرزمین های حاشیه ی خزر سبب پیوند سیاسی و فرهنگی مردمان ساکن در اطراف این دریاچه در این عصر شد و در مواردی پیمان های منطقه ای بین حکومت های محلی اطراف آن به ویژه در برابر مهاجمان ترک برقرار شد که باوندیان نیز در آن حضور دارند.
باب الابواب (دربند) به واسطه ی دریای خزر با سایر سرزمین های اطراف خزر از جمله طبرستان و گرگان مرتبط بود، در طبرستان پارچه ی کتانی تهیه می شد که اهالی اران، ارمنستان و آذربایجان از آن لباس تهیه می کردند (ادریسی، ج 2،بی تا : 832) پیش از این عصر نیز تجارت ابریشم در طبرستان رواج داشته، اما احتمالاً از سوی تجار دیگر سرزمین ها خریداری می شد و به دیگر نقاط فرستاده می شد ، چرا که ابن حوقل اشاره می کند که در تمامی طبرستان ابریشم به دست می آید که به همه جا می فرستند، هیچ جای دنیا در کثرت ابریشم به پای طبرستان نمی رسد و جامه های طبری را گران قیمت و با کیفیت توصیف می کند که از همین ابریشم تهیه می شده است ( ابن حوقل، 1366 :123).
دریای خزر علاوه بر ارتباط با قفقاز، با خوارزم و خراسان نیز در ارتباط بود ( بکری، ج 1، بی تا: 205) اما ظاهراً در قفقاز و دربند این تجارت از رونق بیشتری برخوردار بود و بازرگانان روس (صغلاب) به تجارت پوست و خز، به ویژه پوست روباه سیاه و شمشیر از مسیر دریای خزر می پرداختند که پادشاه خزران ازاین تجارت یک دهم را مالیات می گرفت و از راه دریا به گرگان می رسید و طی مسیر در ساحل هر شهری که می خواستند پیاده می شدند و از آنجا سوار بر چهارپایان به بغداد یا خراسان می رفتند (ابن خرداد به، 1371 :125)ابن خرداد به که در اثر خود از بیشتر مسیرهای تجاری و غیر تجاری در عصر خود یاد کرده، از مسیر طبرستان تنها به عبور روس ها از مسیر گرگان اشاره کرده، ظاهراً پیش از رواج گسترده ی اسلام بیشتر روابط تجاری این منطقه با روس ها بود.
مسیرهای زمینی واقع در قلمرو باوندیان به دو دسته ی اصلی قابل تقسیم: اند نخست راه هایی که سرزمین های داخل طبرستان را با یکدیگر متصل می کرد و دسته ی دوم راه هایی که طبرستان را به دیگر سرزمین ها پیوند می داد. راه های داخلی، راهی که از طمیسه با عبور از رباط حفض به جرجان می رسید که برای سفر به ما مطیر و رامسر باید از آن عبورمی کردند، راهی نیز از آمل به ناتل می رفت؛ این راه در ادامه به کلار منتهی می شد که شهری مسکونی و پر رونق است (ادریسی،بی تا: 686). شرقی ترین شهر طبرستان طمیس است و غربی ترین آن رامسر شهرهای جلگه ای و کوهستانی که در این مسیر واقع هستند در دوره های مختلف تاریخی دچار تغییر اسامی یا تغییر مکانی شده اند. در شرق آمل شهرهای میله، برجی و مامطیر قرار دارد که در مسیر یک راه قرار دارند.و در غرب آمل شهرهای ناتل، سالوس (چالوس)، کلار و رویان قرار دارد (اصطخری،1368: 172؛ لسترنج، 1377: 401) ادامه ی راه های داخل طبرستان به گرگان می رسید.
راه هایی که طبرستان را به خارج از آن متصل می کرد، نخست راهی است که ساری را به ری وصل می کرد. از ری تا ساری هفت منزل راه بوده ( ابی یعقوب، 1347: 52) این راه علاوه بر این که طبرستان را به ری متصل می کرد، از مسیرهای سفر به خراسان نیز بود. مسافران از طبرستان به ری و سپس به خراسان می رفتند. راهی دیگر نیز از آمل به دیلم می رسید ( ادریسی، بی تا: 686) این راه به احتمال فراوان از مسیرهای صعب العبور کوهستانی می گذشت. ازآمل نیز راهی به ری وجود داشت (بار تولد، 1386: 240) در واقع دو راه برای سفر به ری که از مهم ترین شهرهای سیاسی و اقتصادی قرون میانه ی ایران بود وجود داشت راهی از ساری که تختگاه باوندیان بود و دیگری از آمل که به طور سنتی حاکم آن عرب بود به ری می رسید.
یکی از استفاده هایی که ازاین راه می شد در امر تجارت و بازرگانی بود. کالاهایی که در طبرستان تولید می شد، از این مسیرها به خارج از این سرزمین برده می شد و بالعکس. یکی از کالاهایی که در طبرستان به فراوانی وجود داشت حریر بود ( ابوالفداء، 1355: 499) که از ابریشم مهم ترین محصول طبرستان تهیه می شد. محصول دیگر طبرستان چوبینه (اصطخری، 1368 : 172) و چوب شمشاد بود که به صورت قطعاتی بریده و به سرزمین های دیگر از طبرستان فرستاده می شد که صنعتگران ری از آن کاسه ساخته اند (لسترنج، 1377: 401) مقدسی به پارچه های طبری اشاره می کند که از آن قبا و طیلسان دوخته می شد، علاوه بر این انواع پارچه نازک نیز در طبرستان بافته می شد که جامه ی مردمان آن نیز از همان بود. در ولایت کبود جامه در مجاورت طمیسه ابریشم فراوان به دست می آمد. کیسه ها، طیلسان و پارچه ها با بافت درشت طبری حتی به مکه نیز برده می شد ( مقدسی، 1385: 543).
سفر در کرانه های دریای خزربه منظور جابجا یی و به عنوان راه دریایی پیش از این عصر نیز مطرح بوده است چرا که مسعودی مورخ قرن چهارم هجری که سفرهایی نیز به سایر سرزمین ها داشته اشاره می کند که از ساحل گرگان به طبرستان و سایر سرزمین ها رفته همچنین به رودی که از سرزمین خزران به دریای خزر می ریزد اشاره کرده که در کنار مسیر دریایی گرگان جزو مسیرهای دریایی است که اغلب کشتی های روس از این راه وارد دریای خزر می شوند (مسعودی ، ج1، ص 123) و سایر نواحی حاشیه ی خزر را تهدید می کردند0 مطمعنا سفر کشتی های روس به سرزمین های سا حلی دریای خزر ،همیشه به قصد غارت خشونت نبوده و همراه با مبادلات تجاری بود ،به احتمال فراوان بیشتر مبادلات اقتصادی سرزمین های حاشیه ی دریای خزر ،پیش از تسلط کامل مسلمانان و دولت های ترک در قرون میانه در بین خودشان بوده و نشانی از جنگ و دشمنی جدی بین آنان دیده نمی شود به جز در مورد روس ها ؛ مشکل آفرینی روس ها در مسیر دریایی خزر و همسایگانشان سبب شد بسیاری از مردم آذربایجان ،اران ،بیلقان ، بردعه ، دیلم ،گیل و گرگان و طبرستان برای مقابله با آنان اتحادی ایجاد کردند (مسعودی ،ج1 ،ص 123)0
از سقصین مهم ترین شهر شمال دریای خزر تا بندر اهلم در جنوب دریای خزر در قلمرو باوندیان یک هفته راه بود(ابن اسفندیار، 1366: 81 ) 0روابط تجاری باوندیان علاوه بر سرزمین های حاشیه ی دریای خزر با سایر بلاد اسلام نیز بوده است ،به عنوان نمونه فوطه یا دستار طبری از محصولات مهم طبرستان بود که در تمام دنیای اسلام مرغوبیتش زبانزد بود (محمد بن منور ، 1378 :326)0 این روابط تجاری به صورت کمتر با سرزمین های دوردست بوده که مربوط به اواخر عصر باوندیان است ، حکایتی وجود دارد که نشان می دهد فردی از ختن (چین ) برای تجارت به طبرستان آمده و در این سفر نزد ابوسعیذ ابوالخیر اسلام آورده است (محمد بن منور ، 1378 : 476) 0 علاوه بر این ار نواحی دوردست خراسان به طبرستان سفرهایی می شد از شهر های باورد ،شاد ،میهنه و نسا که سرانجام با عبور از سرزمین های شرقی طبرستان به آمل می رسید که ابوسعید ابوالخیر برای دیدار استادش ابوالعباس قصاب آملی این مسیر را طی کرده است (ابن ابی سعد، 1366: 67 )
3- نتیجه
طبرستان در دوران حاکمیت اسپهبدان باوندی با دگرگونی هایی در عرصه ی اقتصاد و معیشت رو به رو شد، هرچند بخش عمده ی این تحولات ناشی از سیاست گزاری های حاکمان این سلسله بود اما حاصل آن بر اقتصاد محلی و حیات مردم فرودست و فرادست این ناحیه در قرون میانه موثر شد. ظهور و رشد اقتصاد متکی بر تجارت و بازرگانی از مهم ترین وجوه این تحول بود، مسیرهای ارتباطی داخلی و خارجی چه از نوع زمینی و چه از نوع دریایی نقش مهمی در این شکوفایی اقتصادی داشتند. اسپهبدان باوندی تلاش فراوانی در گشایش، بازسازی و آبادانی مسیرهای تجاری و ارتباطی متصل به طبرستان از مسیر دریا و خشکی نمودند که این امر در بهبود تجارت در قلمرو اسپهبدان باوندی موثر بود.