وثائق عربیه مبکره من خراسان الاسلامیه

در تابستان سال 1933 م گروهی از باستان‌شناسی به سرپرستی فریمان در کرانه جنوبی رود زرافشان، حفاری‌های پنجیکنت را شروع کردند. در همان سال، اسنادی به دست آمد که به بایگانی کوه مغ معروف شد. در این کوه، خرابه‌های دژی وجود داشت که مجموعه‌ای اسناد و ... از آن به دست آمد. بر اساس مطالعات انجام شده، اسناد و ... مربوط به دیواشتیج آخرین حکمران سغدی، در مناطق خوارزم بود که در سال‌های 101 تا 102 ق پس از عقب نشینی در برابر اعراب به این قلعه پناهنده شده بود. این مجموعه اسناد، اطلاعات بسیار مفیدی از آن سوی خراسان در خوارزم و ... به دست داد.
کتاب حاضر مجموعه‌ای از این اسناد را دربر گرفته است. این اسناد مربوط به باکتریا (باختر یا بلخ) قدیم است که در سال 2000 م توسط Nicholas sims- Williams منتشر شد.
یکی از این اسناد، در سال 100 ق به جراح بن عبدالله نوشته شده بود. این سند که به زبان عربی بود، توسط کراچکوفسکی و همسرش در سال 1934 م منتشر شد.
این اسناد، محققان و پژوهشگران را بر آن داشت که در مناطق باستانی و تاریخی شرق دنیای اسلام دنبال چنین اسنادی باشند. این جستجوها ادامه پیدا کرد تا این که اسنادی از خراسان قدیم به دست آمد. کتاب حاضر مجموعه‌ای از این اسناد را دربر گرفته است. این اسناد مربوط به باکتریا (باختر یا بلخ) قدیم است که در سال 2000 م توسط Nicholas sims- Williams منتشر شد. اسناد مذکور بین سال‌های 138 ـ 160 ق یعنی زمان منصور عباسی را در برمی‌گیرد. 22 سند در این مجموعه هست که در موضوعات خراج، آزادی بردگان و اسناد دیوانی دیگر قرار دارد. اسناد برای مطالعه وضعیت تاریخی، اجتماعی و ... خراسان بسیار با اهمیت است. همچنین برای زبان شناسان و ادیبان کارآمد است. بقایای لهجه بلخ قدیم و زبان پهلوی در این اسناد قابل شناسایی است.
فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:
مقدمة
تمهید
المقدمة
اکتشاف الوثائق
أسرة میر بن بیک
وثائق ادارة الضربیة
براءات الخراج
بناء الصیغة
الفاتحة
العبارات الفعالة
أداء الضربیة
القیمة المستحقة و نوعها
النقود المدفوعة
صیغة البراءة
الخاتمة
الختم
الموازنة بین وثائق خراسان و الوثائق المصریة
الضرائب المذکورة فی البراءات
تفصل مقدار الخراج
فحص الوثیقة (24)
المقابلة بدیوان الخراج فی البردیّات المصریة
قیمة الضرائب النقدیة
رد ادعاءات علی میر بن بیک (25)
وثائق مهر حمرا ابنة میر بن بیک
الوثیقة 26 (ذوالحجة 147 ق)
الوثیقة 27 (رجب 149 ق)
الوثیقة 28
ملحوظات عامة علی الوثائق 25 ـ 28
وثائق عتق العبید
العتق التام
عتق المکاتبة
وثائق بکتریا المعاصرة
الحجم الطبیعی للوثائق
خط الوثائق
الهجاء (= رسم الحروف)
الختم الطّینی
خط أسماء الاشخاص
الصور فی الاختام
صور نجمیة
صور الحیوانات
نصوص الوثائق
1.براءة خراج لمیر بن بیک (ربیع الآخر 147 هـ)
2.براءة خراج لمیر بن بیک (ذو القعدة 147 هـ)
3.براءة خراج لمیر بن بیک (شعبان 148 هـ)
4.براءة خراج لمیر بن بیک (ذوالحجة 148 هـ)
5.براءة خراج لمیر بن بیک (رجب 149 هـ)
6.براءة خراج لمیر بن بیک (حوالی 150 هـ)
7.براءة خراج لمیر بن بیک (صفر 150 هـ)
8.براءة خراج لمیر بن بیک (جمادی الاولی 150 هـ)
9.براءة خراج لمیر بن بیک (ربیع الآخر 152 هـ)
10.براءة خراج لمیر بن بیک (ذوالقعدة 152 هـ)
11.براءة خراج لمیر بن بیک (رمضان 154 هـ)
12.براءة خراج لباب بن بیک (رجب 151 هـ)
13.براءة خراج لباب بن بیک (صفر 152 هـ)
14.براءة خراج لباب بن بیک (ذوالقعدة 152 هـ)
15.براءة خراج لباب بن بیک (صفر 154 هـ)
16.براءة خراج لباب بن بیک (ذوالحجة 155 هـ)
17.براءة خراج لقاروال بن میر (صفر 155 هـ)
18.براءة خراج لقاروال بن میر (ذوالحجة 155 هـ)
19.براءة خراج لقاروال بن میر (جمادی الاولی 158 هـ)
20.براءة خراج لقاروال بن میر (شعبان 157 هـ)
21.براءة خراج لقاروال بن میر (جمادی الاولی 158 هـ)
22.براءة خراج لقاروال بن میر (158 هـ)
23.براءة خراج لمهم البامیانی (جمادی الاولی 153 هـ)
24.وثیقة مسح ارض (رجب 154 هـ)
25.وثیقة رد دعوی علی میر بن بیک (المحرم 154 هـ)
26.وثیقة براءة مهر حمرا ابنة میر بن بیک (ذوالحجة 147 هـ)
27.وثیقة براءة ورد دعوی تتعلق بمهر حمرا ابنة میر بن بیک (رجب 149 هـ)
28.شهادة تتعلق بمهر حمراء ابنة میر بن بیک
29.کتاب عتق (صفر 138هـ)
30.کتاب عتق (شعبان 160 هـ)
31.وثیقة مکاتبة (شعبان 160 هـ)
32.وثیقة مکاتبة (جمادی الاولی 148 هـ)
جفری خان، وثائق عربیه مبکره من خراسان الاسلامیه، مترجم: جاسر خلیل ابوصفیه، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1433 ق.