کتاب «تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» منتشر شد

«تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» که ثمره 20 سال پژوهش هویک میناسیان را در بر می گیرد منبعی است برای شناختن سرگذشت، فرهنگ، آداب و رسوم، شیوه زندگی و فعالیت های ارمنیانی که طی چهار سده در مناطق ارمنی نشین استان مرکزی از جمله شهر اراک، منطقه کزاز و روستاهای ارمنی نشین این منطقه سکونت داشته اند.
میناسیان در بخشی از مقدمه ای که بر این کتاب نوشته با اشاره به اهمیت مطالعه و حفاظت از آثار باستانی و فرهنگی به عنوان نمودی از سرگذشت و تعلقات فرهنگی ملت ها می نویسد: «ایران کشوری است باستانی که در طول تاریخ آبستن حوادث گوناگونی بوده است. به همین دلیل هر پهنه از خاکش را می بایست با دقت نگریست و آنچه بر آن گذشته است، به رشته تحریر درآورد. در این صورت است که با افتخار نام زادگاهمان را فریاد می زنیم و در راستای حراست تاریخ فرهنگ و میراث آن می کوشیم.»
شهر اراک؛ عروس شهرهای ایران و جهان
«استان مرکزی» و «شهرستان اراک» عناوین دو فصل آغازین این کتاب را تشکیل می دهند. بنا به توضیحاتی که در این فصل ها آمده شهر اراک با خیابان های صلیبی شکل در ابتدای بازگشایی در ردیف یکی از بهترین شهرهای مهندسی ساز ایران محسوب می شد و با شهرها و شهرک های پیشرفته جهان برابری می کرد و به نوعی عروس شهرهای ایران و جهان قلمداد می شد. بنای شهر اراک که به احتمال قوی توسط مهندسان اروپایی طراحی شده است به دستور یوسف خان گرجی (هوسپ - از ارامنه گرجستان) سپهدار قشون پیاده نظام دوارده هزار نفری و حکمران عراق عجم نخست به عنوان قلعه نظامی ساخته شده است. از آن جا که این قلعه که ساختمان آن را از نوع شهرهای شطرنجی می دانند در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بنا شد آن را سلطان آباد نامیده اند.
بازار شهر اراک؛ عامل رشد اقتصادی منطقه
«بازار شهر اراک» موضوع فصل سوم کتاب حاضر را تشکیل می دهد. بازار شکوهمند شهر اراک با نقشه ای صلیبی شکل توانست در زمانی نه چندان دور جایگاه خود را در امر تجارت در سطح ایران و جهان باز کند و یکی از جاذبه های مهم این شهر در جلب مهاجران به شمار می رود. در این امر سهم تجار ارمنی فرش از جمله سرکیس چیدمیان و همسرش هایکانوش چیدمیان (اولین زن تاجر در بازار اراک) حایز اهمیت است. در گذشته بیش از 20 تجارتخانه فرش متعلق به مسیحیان در اراک مشغول فعالیت بودند که ارامنه نمایندگی این تجارتخانه ها را داشتند.
تجارت فرش؛ بهانه ای برای مهاجرت ارامنه به اراک
در فصل دیگری که به ارامنه و دیگر مسیحیان شهر اراک اختصاص داده شده میناسیان ارامنه را مردمی نجیب، مهربان و زحمتکش معرفی می کند و می نویسد: «طبق اسناد موجود، در سال 1894 میلادی (برابر با 1273 هجری شمسی) شخصی ارمنی به نام آودیس توروسیان از شهر جلفای اصفهان جهت کار در شرکت هادسن به شهر اراک آمده است. سپس ارامنه به تدریج بین سال های 1902 - 1903 میلادی به این شهر آمده و در آن سکونت گزیدند.»
تاسیس تجارتخانه های فرش باعث شد ارامنه از نقاط مختلف کشور از جمله جلفای اصفهان، تبریز، تهران، همدان و روستاهای ارمنی نشین استان مرکزی به منظور کار در تجارتخانه ها یا با هدف تصدی مشاغل تولیدی و صنعتی به این شهر نقل مکان کنند. عده ای از تاجران ارمنی ساکن کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز به این شهر آمده و شعب تجارتخانه های خود را دایر کردند. از سوی دیگر عده ای از ارامنه تحصیل کرده تبریز به قصد تدریس در مدرسه ملی ارامنه شرف اراک دعوت به همکاری شدند. فرهیختگانی نظیر آرمناک ماکساپتیان و یرواند فرانگیان از ارمنستان به ایران آمده و در اراک سکونت گزیدند.
خدمات ارامنه شهر اراک در جبهه های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دیگر موضوع های مورد بحث این فصل را تشکیل می دهد. در سال 1357 ارامنه اراک نیز در کنار هموطنان مسلمان خود در تظاهراتی که منجر به برپایی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران شد شرکت کردند و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به جبهه های جنگ شتافتند، شهید، جانباز و مفقودالاثر شدند و یا به عنوان متخصصان فنی به کمک برادران مسلمان خود در جبهه های جنگ شتافتند.
مدرسه ملی ارامنه و کودکستان آرک شاهینیان با بیش از یک قرن فعالیت
«مدرسه ملی ارامنه شرف اراک» عنوان دیگر فصل گنجانده شده در این اثر پژوهشی را تشکیل می دهد. در سال 1287 هجری شمسی نخستین مدرسه ارامنه شهر در ساختمانی سه اتاقه در زمینی که به منظور ساخت کلیسا، مدارس و انجمن های خاص ارامنه خریداری شده و توسط عالیجناب کشیش یقیا ینوسیان تقدیس و تبرک شده بود آغاز به کار کرد. با افزایش تعداد دانش آموزان، مدرسه ملی ارامنه شرف اراک به عنوان دومین مدرسه ارامنه در شهر اراک بین سال های 1299 – 1300 بنا نهاده شد. با فرسوده شدن ساختمان مدرسه پس از 60 سال، کودکستان، آمادگی و ابتدایی جدید شرف در همان محوطه با طرح نوین مهندسی در سه طبقه و کلاس های درس مطابق با استانداردهای روز بنا نهاده شد. مدرسه جدیدالتاسیس فعالیتش را در سال 1365 آغاز کرد و تا سال 1386 به کار خود ادامه داد. کودکستان آرک شاهینیان ارامنه اراک نیز در سال 1310 با هزینه مالی تاجری ارمنی بنام سلیم شاهینیان به یادبود فرزند فقیدش آرک در مقابل ساختمان مدرسه شرف تاسیس شد.
کلیسای مسروپ مقدس در فهرست آثار ملی ایران
فصل دیگری از این کتاب به کلیسای مسروپ مقدس اراک اختصاص داده شده است. کلیسای مسروپ مقدس ارامنه مرسلی ملی اراک که در سال 1914 به سبک معماری کلیسای ارمنی ساخته شد در سال های اولیه نام تارگمانچاتس را بر خود داشته است. در سال 2004 میلادی این کلیسا توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همه ساله در تیر ماه به مناسبت عید ساهاک و مسروپ مقدس مراسم زیلرت دو روزه به امر عالیجناب اسقف اعظم سبوه سرکیسیان خلیفه ارامنه حوزه مذهبی تهران و شمال ایران با حضور جمع کثیری از زایران ارمنی در این کلیسا برگزار می شود.
«جامعه ارامنه انجیلی اراک»، «انجمن های فرهنگی - ورزشی و اجتماعی ارامنه اراک»، «قبرستان ارامنه شهر اراک» و «روحانیون ارمنی شهر ارک و حومه» از دیگر فصل های تشکیل دهنده این کتاب هستند.
بخشی از فصل «انجمن های فرهنگی - ورزشی و اجتماعی ارامنه اراک» به معرفی نام چهره های ارمنی فرهیخته ای اختصاص داده شده که در اراک به دنیا آمده یا در آن جا سکونت داشته اند و یا اصل و نسب آن ها به اراک بازمی گردند که از میان آن ها می توان به چهره هایی مانند مهندس آلبرت عجمیان صاحب امتیاز و مدیر مسوول روزنامه آلیک، واروژ کریم مسیحی کارگردان، فیلمنامه نویس و تدوین گر، مرحوم سبوه امیرخانیان، مدیر پیشین انتشارات نائیری و آندرانیک خچومیان نویسنده، مترجم، کارگردان تئاتر و مدیر تولید سینما اشاره کرد.
آداب و رسوم و شیوه زندگی ارامنه منطقه کزاز
«منطقه کزاز و روستاهای ارمنی نشین آن»، «باورها و اعتقادات»، «آداب و رسوم و شیوه زندگی ارامنه منطقه کزاز»، «پوشش ارمنیان اراک»، «مراسم عروسی»، «جهیزیه عروس» و «اعیاد مسیحی ارامنه و نحوه برگزاری آن ها در منطقه کزاز» عناوین دیگر فصل های این کتاب را تشکیل می دهند. این کتاب همچنین در بخشی مجموعه ای از لغات و اصطلاحات گویشی ارمنی رایج در منطقه کزاز را معرفی می کند.
بنا به توضیحاتی که در این کتاب آمده است ارامنه منطقه کزاز زندگی خود را با کشاورزی، دامداری و باغداری می گذراندند و و زندگی خانواده ها در کلیه روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز به صورت سنتی سپری می شد. شایان ذکر است کلیه روستاهای ارمنی نشین منطقه های کزاز، شازند و شرا دارای کلیسا بودند.
بخش پایانی این کتاب به معرفی روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز، کلیساهای هر کدام، سنت ها و شیوه زندگی ارمنیان این منطقه و نیز آمار جمعیتی ارمنی هر کدام اختصاص داده شده است.
روستاهای ارمنی نشین اراک و منطقه کزاز
«روستای کلاوه»، «روستای گوره زار»، «روستای سیدون»، «روستای ادریس آباد»، «روستای مهاجران ملا ابوالحسن»، «روستای ازنای اراک»، «شهرستان شازند»، «روستای عباس آباد»، «روستای حمریان»، «روستای قلعه گاوگدار»، «روستای حسین آباد»،«روستای علی آباد»، «روستای البرز»، «روستای مهدی اباد» ،«روستای اکبر آباد»، «روستای جزنق»، «روستای قلعه ارزج»، و «دیگر روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز» عناوین فصل های پایانی این کتاب را تشکیل می دهند.
هویک میناسیان، پژوهشگر و نویسنده ارمنی، در سال 1331 هجری شمسی در روستای گوره زار بخش شرا شهرستان خنداب واقع در استان مرکزی به دنیا آمد. در سال 1336 به خواست پدرش، زنده یاد ساووق میناس مسیحی، به منظور کسب دانش به تهران نقل مکان کرد و از همان دوران جوانی وارد عرصه فعالیت های فرهنگی و اجتماعی شد. در سال 1387 توانست عنوان بهترین پژوهشگر استان مرکزی را از طرف سازمان میراث فرهنگی، بنیاد مولانا و فرهنگنامه استان مرکزی از آن خود کند. همچنین در سال 1388 از سوی مدیریت فرهنگی هنری منطقه 8 تهران به عنوان برترین پژوهشگر سال برگزیده شد. وی تا کنون مقالات پژوهشی متعددی در نشریات آلیک، همشهری، شاهد جوان، معلم، هویس و... به چاپ رسانده است.
میناسیان تا کنون آثار پژوهشی متعددی را به چاپ رسانده که از آن جمله می توان به کتاب های «سنگ مزار ارامنه»، «گوره زار یادگاری از ایران باستان»، «زندگی نامه روحانیون ارامنه حوزه مذهبی ارامنه تهران» و ترجمه کتاب «مرد بی عقل» اثر هوانس تومانیان اشاره کرد. «ارمنیان همدان»، «مسیحیان سلطانیه»، «کلیساهای ارامنه در حوزه خیلفه گری ارامنه تهران» و «ارامنه ایران و روابط دوستانه آنان با ایرانیان در گذر تاریخ (به زبان ارمنی)» عناوین کتاب های آماده به چاپ این پژوهشگر را تشکیل می دهند.
چاپ نخست کتاب «تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» به زبان ارمنی با ویراستاری آرمن داویدیان در 272 صفحه، با شمارگان یک هزار نسخه و بهای 12 هزار تومان از سوی انتشارات نائیری منتشر شده است. نسخه فارسی این اثر پژوهشی قرار است از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به چاپ برسد.