گزارش نقد کتاب تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ نگاری معاصر ایران ۱۳۸۵-۱۳۵۸

در تاریخ 1/23/ 95 به همت گروه روش‌شناسی و تاریخ‌نگاریِ پژوهشکده تاریخ اسلام، نشستی با موضوع بررسی و نقد کتاب تاریخ شفاهی( تألیف دکتر مرتضی نورایی و دکتر مهدی ابوالحسنی) با حضور آقای دکتر ابوالحسنی و آقای دکتر رسولی پور( استاد و پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی) در محل این پژوهشکده برگذار شد.
در ابتدا، آقای دکتر ابوالحسنی به ارائه توضیحاتی کوتاه درباره روند شکل‌گیری این طرح و مراحل انجام آن پرداختند و فرمودند فکر تدوین این کتاب زمانی مطرح شد که این حقیر دانشجوی دوره دکتری تاریخ ایران اسلامی بودم. با توجه به تجربه‌ای که در زمینۀ تاریخ شفاهی از اوایل دهۀ هشتاد در پژوهشگاه علوم انسانی داشتم و کاری که در زمینه زندگی سیاسی آیت‌الله زنجانی انجام داده بودم، از همان زمان وارد این عرصه شده بودم؛ از طرف دیگر، استاد نورایی حرکتی را در دانشگاه اصفهان شروع کرده بودند و تاریخ شفاهی را به عنوان یک مکانیسم و سازوکار علمی مطرح کرده بودند. اینها همه در حالی بود که تقریباً نزدیک به سه دهه از عمر مؤسسات ما که درگیر تاریخ شفاهی بودند می‌گذشت و شاید لازم بود که هم یک متن بومی در زمینۀ مباحث نظری تهیه شود و هم اینکه آثار و تولیدات این مؤسسات و نهادها مورد نقد و بررسی علمی قرار گیرد و در انتها شاید آسیب‌شناسی شود و راهکارهایی هم ارائه شود. این بود که ماحصل آن، مجموعه‌ای شد که بعداً ( دو سال بعد از بعد از دفاع بنده) تکمیل شد و به صورت کتابی درآمدکه معرف حضورتان است.
ایشان در ادامه، درباره بخش‌های مختلف این کتاب و مشخصات محتوایی آن گفتند: کتاب از سه قسمت تشکیل شده است؛ قسمت اول مباحث نظری است؛ با توجه به اینکه در این قسمت، باید از منابع غربی و از مقالاتی که در این حوزه نوشته شده بود استفاده می‌کردیم و به نوعی، باید نظریه‌پردازی می‌کردیم، خیلی وقت ما را گرفت. نکته قابل ذکر این است که خیلی از راه‌ها رفته شده است، ولی راهی است که هنوز طی نشده و شما هیچ شناختی از آن ندارید؛ مسلّماً مشکلات و آسیب‌های زیادی و لغزش‌هایی فراوانی هم خواهد داشت؛ در این زمینه، ما با احتیاط فراوان وارد شدیم تا بتوانیم نظریاتی که هست را هم به نوعی بومی کنیم و هم اینکه به زبانی ساده و مختصر در این مجموعه ارائه دهیم. بخش دوم مباحث نظری، کاربرد این روش در تاریخ‌نگاری معاصر ایران بود که پیشینه‌ای از آن ارائه شد و به معرفی آثار پرداخته شد و سپس در بخش سوم، به معرفی مؤسسات داخلی و خارجی پرداختیم که در زمینۀ تاریخ معاصر ایران از روش تاریخ شفاهی استفاده می‌کنند؛ از جمله آنها (به ترتیب شکل گیری): بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی است؛ در زمینه جنگ هم مرکز مطالعات و تحقیق جنگ که تاریخ شفاهی دفاع مقدس را کار می‌کند؛ سه طرح یا پروژه‌ای هم وجود دارد که در غرب (خارج از ایران) در زمینۀ تاریخ شفاهی کار می‌کردند که عبارت‌اند از: تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد؛ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه کلمبیا و تاریخ شفاهی چپ در ایران. ما به طور متوسط سه اثر از هر مؤسسه‌ای را انتخاب کردیم؛ سپس به ارائۀ تاریخچه مؤسسه و روند شکل‌گیری تاریخ شفاهی آن پرداختیم و سه نمونه از آثار این طرح‌ها را بر اساس تعریفی که از تاریخ شفاهی، ملاک‌ها، معیارها و استانداردهایی که وجود دارد بررسی کردیم؛ همچنین به آسیب شناسی تاریخ شفاهی پرداختیم و در انتها راهکارهایی را ارائه کردیم.
وضعیت تاریخ شفاهی در کشور را طی سال‌های ۵۸ تا سال ۸۵ مورد بررسی قرار دادیم و تولیداتی که در این اثر بررسی شده، مربوط به این محدودۀ زمانی است؛ یعنی اگر کارهایی بعد از سال ۸۵، به بازار آمده باشد مورد تحقیق و بررسی ما قرار نگرفته است.
ایشان همچنین به این نکته نیز اشاره کردند که خیلی وقت‌ها در خارج از مرزهای ما خیلی از تحولاتی که رخ می‌دهد یک سیر طبیعی را طی می‌کند تا به آن نقطۀ نهایی می‌رسد، اما در ایران یک سری جهش‌ها و بزنگاه‌های تاریخی را داریم که رویدادهایی را خلق می‌کند در حالی که آن سیر تاریخی خودش را طی نکرده است؛ تاریخ شفاهی همین گونه است و به همین علت هم است که این موضوع آسیب‌هایی می‌بیند و این آسیب‌ها همچنان گریبانگیر ما است.
در ادامه این نشست، آقای دکتر رسولی پور به عنوان دومین سخنران، به ارائه نظرات خود پرداختند و درباره این کتاب گفتند: کتابی به وسعت این اثر از جهت فراگیر بودن موضوعاتش سراغ نداریم. تقریباً همه مباحث مربوط به تاریخ شفاهی را کم‌وبیش مدنظر قرار دادند؛ بخصوص که با مراجعه به مراکز مختلفی که متولی امر تاریخ شفاهی بودند، یک غوری هم در فعالیت‌های انجام‌شده بعد از انقلاب (بخصوص آقای ابوالحسنی) انجام دادند. به نظر من اگر بخواهیم نمره‌ای به یک کار پژوهشی بدهیم، این نمره باید به تمرین ذهنی و تأملاتی که نویسنده‌ها در آن کار داشته‌اند، داده شود.
ایشان افزودند: کتاب در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول کتاب که مباحث نظری و روش‌شناسی تاریخ شفاهی است دارای شش فصل است؛ یعنی در باب تاریخچه و فلسفه تاریخ شفاهی، تمایز بین سنت شفاهی و تاریخ شفاهی، موضوع و موضوع‌یابی در تاریخ شفاهی، خاطره‌نگاری در تاریخ شفاهی، موضوع مصاحبه و مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی؛ که این مباحث فقط مربوط به بخش اول کتاب است.
دکتر رسولی پور درباره محتوای این کتاب گفتند: من شخصا تأمل در بحث تاریخ شفاهی را در این کتاب کم دیدم؛ یعنی اگر هم بوده مباحثی بوده که راجع به آن بحث شده و در نشست‌ها به آن پرداخته شده یا در قالب مقالاتی منتشر شده است. انتظار ما از مباحث نظری این چیزی نیست که در این کتاب آمده است. ادعای زیادی در کتاب شده است؛ یعنی در جای جای کتاب در مورد به کارگیری روش علمی، ماهیت و چیستی و فلسفه وجودی در تاریخ شفاهی صحبت شده است، اما آنچه که درباره فلسفه تاریخ شفاهی آمده، پیش از آنکه مربوط به فلسفه تاریخ شفاهی باشد، بیشتر تأکید بر ضرورت تاریخ شفاهی است و این خیلی متفاوت است از اینکه ما دربارۀ چیستی تاریخ شفاهی صحبت می کنیم. ما انتظار داشتیم دربارۀ این مسئله که آیا تاریخ شفاهی مفهومی جدا از تاریخ دارد یا مفهومی مستقل از تاریخ است، در اینجا راجع به آن بحث می شد و از این نظر است که برداشت شخصی من این است که شناخت نویسندگان محترم از تاریخ و تاریخ شفاهی بیشتر ذهنی بود. معلوم نیست که در این کتاب از نظر نویسنده‌ها تاریخ شفاهی در کدام حوزه قرار می گیرد؛ آیا تاریخ نقلی است یا تاریخ تحلیلی؟ درک نویسنده‌های محترم ما از به کارگیری این عبارت که تاریخ شفاهی مفهومی مدرن است اصلا روشن نیست. ما زمانی می توانیم بگوییم تاریخ شفاهی مفهومی مدرن است که مفهوم تاریخ در شکل سنتی آن یا در گذشته توضیح داده شده باشد. به طور کلی، تاریخ در گذشته چه مفهومی داشت و امروز چه مفهومی دارد؟ تحولات انجام‌گرفته در مفهوم تاریخ از چه زمانی صورت گرفت؛ یعنی آن نقطۀ آغازین سیر تکاملی مفهوم تاریخ در غرب، بوده است؟ که در این کتاب چنین نکته هایی دیده نمی شود.