روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه

«روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه» نوشته علینقی حکیم الممالک سفرنامه نخستین سفر ناصرالدین شاه به خراسان است که اطلاعات ارزشمند تاریخی، جغرافیایی و مردم شناسی در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

کیانوش کیانی هفت لنگ، مصحح این اثر به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، گفت: کتاب «روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه» از سفرنامه های منثور فارسی به شمار می رود و به نخستین سفر ناصرالدین شاه به خراسان می پردازد. این کتاب نوشته علینقی حکیم الممالک با مقدمه زنده یاد استاد ایرج افشار است.

این پژوهشگر درباره سفرنامه ها توضیح داد: سفرنامه نویسی مانند سفر، تاریخ دیرینه و کهنی دارد. این نوشته ها در شمار منابع جغرافیایی هستند. اطلاعات آن ها محدود به آگاهی های جغرافیایی نیست و اطلاعات تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی بسیاری درباره مردم سرزمین های مختلف در آن ها می توان یافت. مردم با انگیزه هایی چون گشت وگذار، داد و ستد و تجارت، زیارت، اکتشاف، لشکرکشی ها و پژوهش های علمی دست به سفر می زنند و اغلب نویسندگان حرفه ای، سیاستمداران، پژوهشگران، مبلغان دینی، پزشکان، دریانوردان و ماجراجویان در این حوزه قلم زده و یادداشت هایی به صورت روزنامه ای در توصیف تجربه های سفر به رشته تحریر درآورده اند به همین دلیل سفرنامه ها تنوع گسترده ای دارند. 

مصحح ««روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه» با اشاره به مقدمه ای که ایرج افشار بر کتاب نوشته است، توضیح داد: زنده یاد افشار در مقدمه ای که بر کتاب نوشته (26 صفحه)، به سفرنامه هایی که شرح سفرهای ناصرالدین شاه را نوشته اند، پرداخته، همچنین درباره ویژگی سفرهای خارج ناصرالدین شاه شامل سفر فرنگستان اول و دوم، سفر عتبات عالیات و این سفرنامه توضیحاتی داده است. سفرنامه خراسان شرح نخستین سفر ناصرالدین شاه به مشهد در سال 1283 هجری قمری به شمار می رود و نویسنده آن یکی از طبیبانی است که در این سفر همراه وی بود. این کتاب در سال 1286 هجری قمری در تهران با چاپ سنگی منتشر شد. 

کیانی با بیان این که نام دقیق افرادی که در این سفر با ناصرالدین شاه همراه بودند در این کتاب آورده شده، افزود: اطلاعات دقیق و ظریفی در این سفرنامه وجود دارد. برای مثال حکیم الممالک در مسیر رفت وبرگشت به طور دقیق از آبادی ها و راه ها نام می برد. همین امر باعث شده تا به عنوان یکی از منابع باارزش در جغرافیای تاریخی و شناخت تغییرات این مناطق به شمار رود. نام کامل تمامی همراهان شاه مانند حکیم باشی تولوزان، حاجی بابا ملک الاطبا، میرزا حسین دکتر، آقا میرزا سیدعلی، میرزا عبدالعلی، میرزا مسیح، میرزا سید حسین و میرزا حسین دواساز در این سفرنامه آمده است، از سوی دیگر اطلاعات بسیاری درباره زندگی گیاهی و جانوری مسیر سفر، نوع رفتار و برخورد مردم با کاروان و نگاه حاکمیت به مردم در این نوشته ها آشکار است.

این مولف درباره تغییراتی که در کتاب ایجاد شده نیز بیان کرد: این کتاب به خط نستعلیق بوده اما در این چاپ آن را از افست نستعلیق به خط معیار برگرداندم. حروفچینی کتاب دوباره صورت گرفته، همچنین گویاسازی و نمایه سازی آن را نیز برعهده داشتم. بسیاری از واژه ها و نام ها در این چاپ توضیح داده شده است.

چاپ نخست «روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه» نوشته علینقی حکیم الممالک با مقدمه زنده یاد استاد ایرج افشار به کوشش کیانوش کیانی هفت لنگ در 340 صفحه، شمارگان یک هزار نسخه و بهای 12 هزار تومان در قطع وزیری از سوی انتشارات کلک سیمین در اختیار علاقه مندان و پژوهشگران قرار گرفته است.