گفتگو با علی برجی، معمار نود و دوساله برج‌های کبوتر اصفهان

​ نود و دو سال سن دارد و این روزها در بستر بیماری است اما وقتی خواستیم درباره برج‌های کبوتر که هفتصد سالی است میزبان کبوترهای اصفهان است با او سخن بگوییم شوقی عجیب در چشم هایش زنده شد؛ اگرچه هیچ کدام از مسئولان میراث در زمان بیماری به دیدارش نرفتند و مراسم قدردانی هم برایش برگزار نکردند اما او با افسوس درباره کبوترخانه های متروکه حرف می زند و می گوید اگر بیمار نبودم همه کبوترخانه ها را با عشق مرمت می کردم . خانه اش در کوچه بابا قاسم مسجدجمعه است؛ جایی که هنوز دست آپارتمان سازی های قارچ گونه بافت قدیمی اش را آسیب نزده است. حوزه علمیه قدیمی محله با نام باباقاسم را نیز که هنوز هم محل زندگی طلاب حوزه علمیه است خود او مرمت کرده و بی آنکه در دانشگاه مرمت خوانده باشد تا همین دوسال گذشته نیز برای مرمت خانه ای قدیمی چندماهی او را از طرف میراث فرهنگی به هرند برده اند. در کار مرمت بسیار ماهر است اما از ادعا خالی است و آن‌طور که خودش می‌گوید با دستمزد خیلی پایین فقط به خاطر اینکه این بناها تخریب نشوند حاضر به مرمت آنها شده است؛ اما چه حیف که این روزها بیماری دیگر امانش را بریده و توان مرمت برج‌های کبوتر را ندارد.
برجهایی که بیشتر جهانگردان از ابن بطوطه تا اروپایی هایی که در زمان صفویه و بعد از آن به ایران سفر کرده اند هم در سفرنامه های خود از آن مطالب زیادی نوشته اند که از جمله آن ها می توان به شاردن اشاره کرد که تعداد کبوترخانه های اصفهان را در دوره صفویه ۳ هزار برج تخمین زده که تا سال ۱۳۵۶ تنها ۷۱۵ مورد آن باقی مانده است. درحال حاضر حدود سیصد کبوترخانه نیمه فعال و مخروبه در اصفهان و اطراف آن باقی مانده که تنها حدود ۷۰ برج آن به ثبت ملی رسیده ‌است.
چرا کار مرمت برج ها به شما واگذار شد؟
من از هفده سالگی معماری می کردم.کافی بود یک‌بار یک بنا را ببینم تا یاد بگیرم چطوری از نو بسازمش. این برج‌های کبوتر هم معماری خاصی داشت و مهندس ها هم نتوانستند از پس مرمتش بربیایند. از زمان دولت هشتم برای مرمت کبوترخانه ها همیشه سراغ من می آمدند و در میراث فرهنگی به "علی برجی " معروف شده بودم وقتی من می رفتم خیالشان راحت بود. در واقع در کار مرمت این برج‌ها من رودست نداشتم.
این کبوترخانه ها چه فایده ای برای مردم اصفهان داشته است؟
کبوترخانه ها فقط یک کاربرد نداشته است؛ هم وسیله دفاع از مردم شهر در زمان حمله دشمن و هم محلی برای نگهداری کبوترها بوده است. رعیت ها در زمان قدیم فضله کبوترهایی که در این برج ها زندگی می کردند را می فروختند به عنوان کود و به جایش گندم می گرفتند. زمانی این برج‌ها این قدر مهم بود که حتی خرید و فروش هم می‌شدند و به خاطرش مالیات هم می دادند. می گویند تیمور لنگ نیز در زمان حمله به اصفهان با دیدن برج‌ها فکر می‌کند مردم منطقه کبوتر باز هستند اما وقتی به فایده آنها پی می‌برد در پایتخت کشور خود یعنی بخارا نمونه هایی از آن را می سازد (توضیح سایت تاریخ محلی: پایتخت دولت تیمور شهر سمرقند بوده است نه بخارا)؛ اما وقتی کودهای شیمیایی به بازار آمد کبوترخانه ‌ها دیگر چندان رونق نداشت. از طرفی وقتی اطراف برجها خیابان ساخته شد دیگر کبوترها از سروصدا و شلوغی در آن نرفتند و متروکه شدند. برج مرداویج را هم شما مرمت کردید؟
(با خنده) نقاشی قدیمی برج را از طاقچه کنار تختش برمی دارد و نشان می دهد و می گوید گفتم که در میراث به من می گفتند علی برجی. این برج هم از آن برج های قدیمی دوره صفویه است و البته آسیب چندانی ندیده بود فقط سال به سال ترک می خورد. پایه‌اش را خالی کردم و ستونش را آهنی کردم و با تسمه فلزی ستونها را متصل کردم.
مرمت هر برج چقدر زمان می برد؟
بستگی به میزان تخریب از یکسال تا یکسال و نیم زمان صرف مرمت این برجها می‌شد. ضمن اینکه کارگرها روزمزد بودند و عوض می شدند. می‌شود گفت کار مرمت این برج‌ها به خاطر معماری پیچیده اش در عین سختی آسان بود و من سریع راه مرمتش را پیدا کردم. برجی نزدیکی باغ رضوان هست که آسیب جدی دیده بود حتی سقف هم نداشت و به خاطر مهارتی که پیدا کردم توانستم به طور کلی بازسازی اش کنم.
در شهرهای دیگر هم کبوترخانه وجود دارد؟
کبوترخانه ‌ها مخصوص اصفهان و شهرهای اطراف آن است. در اصفهان تا ۱۵۰کیلومتر برج کبوتر هست.من حتی چند برج هم در مبارکه و خمینی شهر مرمت کردم. در یزد هم کبوترخانه هست اما هیچ کجای ایران نمی‌توانید کبوترخانه ها را به این تعداد بالا ببینید اما آنچه که از این آثار در اصفهان باقی مانده تنها تعداد محدودی است. چندسال پیش استاندار مشهد از من خواست که در آن شهر هم کبوترخانه بسازم اما مسئولان وقت اصفهان از من درخواست کردند که این کار را نکنم تا کبوترخانه ها منحصر به اصفهان باشد. معماری کبوترخانه ها برچه اساسی بود و علت خراب شدن برج ها چیست؟
کبوترخانه ها از گل رس و کاه و نمک تشکیل شده که در برابر سرما و گرما مقاوم است و حتی صدا هم کمتر به داخل آن می رسد تا آرامش کبوترها حفظ شود. بیشتر کبوتر خانه‌ها به شکل استوانه هستند تا لانه های بیشتری داشته باشند. طراحی ورودی هم به اندازه ای بود تا فقط کبوتران بتوانند داخل شوند و در بدنه کاهگلی هم مانع از زاد و ولد حشرات می شد؛ اما دلیل تخریب و آسیب کبوترخانه ها در زمان قدیم حمله دشمن بود و در حال حاضر بی توجهی. مثلا در زمان حمله افغان ها این برج ها آسیب جدی دید و دلیلش هم تبدیل شدن برج ها به سنگر دفاعی بوده و حمله دشمن است اما در حال حاضر بی‌تو جهی به مرمت و متروک شدن کبوترخانه ‌ها دلیل اصلی اش است. برجی نزدیکی خیابان کاوه است که متروک شده بود و محل زندگی معتادها بود و مردم بی اطلاع هم آب در آن می بستند تا خراب شود. در شهرهای اطراف هم کشت مزارع تا پای برج‌ها و نفوذ آب آبیاری به پی برج‌ها سبب خرابی شده‌است.
اگر حالتان خوب بشود باز هم مرمت برجها را قبول می کنید؟
(آهی از ته دل می کشد)معلوم است که قبول می کنم. اگر پاهایم توان داشت همین امروز مرمت را شروع می‌کردم. میراث فرهنگی را که نباید به بهانه متروکه شدن خراب کرد. این ها تاریخ مملکت است. برایش زحمت کشیده‌اند. من تا همین سال گذشته هم در هرند یک خانه تاریخی را بازسازی کردم. باورتان نمی شود اگر بگویم در یک امامزاده به ما اسکان داده بودند و شرایط کار برای من پیرمرد خیلی سخت بود اما قبول کردم. من به جز مرمت برج‌ها خانه تاریخی و امامزاده و حتی مسجد و مدرسه‌های قدیمی را هم در گوشه و کنار این شهر مرمت کرده ام. از خانه پیرمرد که بیرون می آییم خلوتی عصر جمعه و خنکای بهاری، محله قدیمی را با کوچه های درهم برهم‌اش که به مسجدجمعه ختم می شود در خود گرفته است. باز هم بوق و صدای ماشین و طعم گس دود؛اصلا چه اهمیتی دارد که کبوترهایمان جای امنی برای زندگی داشته باشند! ​