معرفی کتاب فضائل بلخ

کتاب فضائل بلخ توسط شیخ الاسلام ابوبکر عبدالله بن عمر بن واعظ صفی الملة والدین بلخی در رمضان سال 610ه نگارش یافت . کتاب فضائل  فراورده عصری است که دنیای اسلام بعد از گسترش و ارتقای شش قرن ، در نتیجه فساد سازمان های اداری و حکومتی به انحطاط مدهش  روحی و عملی گرفتار آمده بود. شهر بلخ پیش از حملات مغولان در نتیجه حملات غزها  صدمات زیادی دیده بود ولی همچنان مرکزیت علمی و اجتماعی خود زا حفظ کرده بود. اما ده سال بعد از تالیف متن عربی این کتاب ، این شهر به دست چنگیز یان به کلی از بین رفت. از ارزش های کتاب حاضر این است ، که عوامل سقوط و انحطاط  را به  وضوح می توان دید. اوضاع اجتماعی و سیاست بی بندباری که زاده فسادهای گوناگون روحی و مادی بود ، مردم را به جعل و قبول افسانه ها و روایات شگفت برانگیخته بود تا این گونه نارسایی های مادی خود را تسکین نمایند. به طور مثال انتساب چنین قولی به پیامبر: "به خراسان شهری است که نام وی بلخ است و مرویرا  چهار دروازه است و بر هر دروازه آن هفتاد هزارفرشته است که مر این شهر را محافظت می کنند تا روز قیامت "

ارزش دیگر این کتاب در این است که مدت 5 قرن پیش از خروج مغول ، بلخ را به حیث پایگاه مهم قضا و فقه و حدیث دراین بخش شرقی(بلخ) خلافت اسلامی ثابت می سازد، مخصوصاَ بازگوی احوال و آثار و اعمال رجال علمی و صوفیان و متشرعان و محدثان و وقایع تاریخی است، که در شناخت اوضاع فکری و اجتماعی بسیار مفید است.بلخ از آغاز فتوحات اسلامی یک پایگاه مهم نظامی در شرق خراسان محسوب می شد و علاوه بر رجال لشکری رجال علمی هم به این مناطق رفت و آمد داشتند. بلخیان نیز در مراکز فقهی و فکری اسلامی آن وقت مانند حجاز،دمشق، کوفه، بصره، بغداد و دیگر بلاد ایران رفت و آمد داشتند و مبادی فکری و فرهنگی اسلامی را به بلخ انتقال دادند. اکثر رجال ذکر شده در این کتاب ، صوفیان متشرع و فقیهان و راویان حدیث و ائمه بزرگ این علوم اسلامی اندکه در تشکیل و انتشار آن دستی داشته اند.و به سعی آنها فقه حنفی و حدیث و تفسیر در بلاد شرقی خراسان و ماوراء النهر پرورش یافت. مؤلف فضائل بلخ ، در تألیف کتاب خود برسنت  نویسندگان اسلامی  در نوشتن تواریخ بلاد رفته ، بدین معنی که بعد از نوشتن احوال هر شیخ ، از جمله 70 تن مشایخ ، احادیثی را هم ذکر می کند.

 مراجع مؤلف

شیخ الاسلام ابوبکر عبدالله واعظ بلخی، هنگام تألیف این کتاب منابعی در دست داشت که ذکر برخی از آن در شرح مؤلفان تواریخ بلخ آمده است و علاوه بر آن در متن کتاب  از این مؤلفات نیز اقتباس شده و ذکر گردیده است.

سلوة العارفین ، کتاب السلوه ، کتاب العارفین 2- رساله قشیری 3- تذکرة الاولیاء 4- الحدایق لاهل الحقایق 5- کتاب ضحاک ( منظور ضحاک بن مزاحم بلخی از تابعین ) 6- نزهة الخاطر و سر خدام الفاتر این اثر به ادعای یاقوت تالیف علی بن یوسف قفطی(568/646) 7- کتاب التوازل نوشته ابواللیث سمرقندی از ماخذ مؤلف است. 8- جمل الغرایب، تالیف قاضی بیان الحق شهاب الدین محمودبن ابوالحسن علی نیشابوری .9- حلیة الاولیاء 10- کتاب العافیه 11- تصانیف هرثمه 12- امالی شیخ المشایخ محمد بن کعب قرظی 13- امالی شیخ الاسلام محمدبن احمد بلخی 14- امالی قاضی القضاة ابوبکر محمدبن عبدالملک اسکافی 15- کتاب الدلائل البینات.

مؤلفان تواریخ بلخ

پس از عصر این مؤلف این کتاب ،مؤلفان متعدد تواریخ بلخ را به نام های مختلف به زبان های تازی و فارسی نوشته اند.متاسفانه از این کتب حصه بزرگی از بین رفته و اکنون موجود نیست، مانند تاریخ غزنه، تواریخ متعدد هرات، تاریخ بخارا ، تاریخ نیشابور، تاریخ سمرقند، تاریخ اصفهان و تواریخ بلخ ، اکنون نام چندی از این کتابها نام برده می شود.

سنه 235ه ) در بلخ متولد شد. 2- تاریخ بلخ محمد بن عقیل ( متوفی 316ه ) 3- طبقات علی بن الفضل 4- کتاب البهجه 5- طبقات عبدالله جویباری. 6- معجم الکبیر کتاب علمای بلخ از ابواسحاق مستملی 7- تواریخ بلخ 8- تاریخ بلخ ناصرالدین سمرقندی.

 این کتاب در سه فصل تنظیم و نگاشته شده است:

  فصل اول به فضائل منصوصه می پردازد. فصل دوم به شمایل محسوسه المخصوصه می پردازد. فصل سوم در ذکر علما و فضائل آنها است .

در باره زبان رایج بلخ ذکر شده پارسی دری بوده ، در مورد آبادانی این شهر به حدی بوده که مقدار یک گز زمین را به هزار درم می خریدند. عدد مساجد 1848 ذکر شده است.مدارس آباد 400. و حدود 1200 مفتی نام برده شده در این شهر و 900 دبیرستان معتبر ، 520 ادیب ماهر ، 500 حمام آبادان ، 400 گنبد یخدان ،300 حض سبیلی ، 1200 سردابه در شهر .

ذکرشده در زمان گشتاسب مردان نزدیک ده سال به عمارت شهر مشغول بودند و زنان حاکم ولایات بودند..

مثل علم و علمای بلخ ذا همچون انار و دانه های انار دانسته.

چهار نفر از قضات در علم و عدل و امانت : متوکل بن حمران، عمربن میمون الرماح ، عبدالله الرماح و ابومطیع.

از زهاد چهارنفر نام می برد ابوسفیان کثیر بن زیاد صاحب الجیش، ابراهیم بن ادهم ، وسیم بن جمیل و یعقوب قاری.

در لغت و نحو : اخفش سعیدبن مسعدة المجاشع.

از اطبا: یوحنا بن ماسویه

از ورزای بزرگ: برامکه

از ملوک و امراء : آل سامان و الله اعلم

در فصل دوم: در مورد مسلمین و ملل مختلفی از دیگر بلاد بوده از جمله نصرانی ، یهودی ، مجوسی و اهل ذمه ، و غالبا حنفی مذهب بوده اند. در مورد کتب تاریخی  ان سرزمین و معادن نقره و زر  و  مس کبریت نمک هیزم  اب و هوا لطیف   روستاهای اباد کثرت علما و فقها و قلت خراج و دفع ظلم

فصل سوم:

ذکر اسامی 70 نفر از علما و فضلا مشایخ و بزرگان  از جمله :ضحاک بن مزاحم ، سعید جیبر ، مجاهد و عکرمه و سعید مقبری ، مقاتل بن حیان  ، ابراهیم بن ادهم بن منصور  ، شقیق بن ابراهیم الزاهد بلخی ، ذکر شده در سخاوت و شجاعت  و زهد علم ومعرفت بی نظیر بودو با علمایی همچون ابراهیم ادهم ، عبدالعزیز رواد ، یحیی بن سعید الانصاری و عباد بن کثیر و سفیان ثوری.