مریم قلیجی
دکتری:
دانشجوی دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان
کارشناسی ارشد:
مطالعات خلیج فارس، دانشگاه اصفهان
کارشناسی:
تاریخ، دانشگاه تهران
معرفی کتاب تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ نگاری معاصر ایران
با توجه به جایگاه تاریخ در دنیای معاصر، نمایش و کشف واقعیت های تاریخی نه تنها در تحقیقات تاریخی اهمیت دارد، بلکه ابزار و مصالح مورد نیاز محققان اجتماعی را نیز فراهم آورده است. متناسب با رشد اجتماعی و فرهنگی جوامع بشری، پیوسته نگاه به گذشته و استفاده از روش های گردآوری اطلاعات، شواهد، مدارک و تولید سند رو به پیشرفت و تکامل بوده است...
نام کتاب: تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ نگاری معاصر ایران(1385-1358ش).
مؤلفان: دکتر مرتضی نورائی، دکتر مهدی ابولحسنی ترقی.
مشخصات نشر: تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1394.
مشخصات ظاهری: 430 صفحه، جدول.
شمارگان: 1000.
قیمت: 25000 تومان.
با توجه به جایگاه تاریخ در دنیای معاصر، نمایش و کشف واقعیت های تاریخی نه تنها در تحقیقات تاریخی اهمیت دارد، بلکه ابزار و مصالح مورد نیاز محققان اجتماعی را نیز فراهم آورده است. متناسب با رشد اجتماعی و فرهنگی جوامع بشری، پیوسته نگاه به گذشته و استفاده از روش های گردآوری اطلاعات، شواهد، مدارک و تولید سند رو به پیشرفت و تکامل بوده است. به همین منظور، روشِ علمی تاریخ شفاهی یعنی استفاده از مصاحبة فعال برای ضبط و ثبت خاطرات افراد عامل، ناظر یا شاهد رویدادهای تاریخی و مهم تر از آن، ضبط و ثبت تجارب شخصی افراد در حیطه ها و عرصه های مختلف جامعة انسانی.
این روش در چند دهه عمر خود پس از جنگ جهانی دوم به موفقیت های چشمگیری در دنیای غرب دست یافته است. به تدریج، این روش علمی کم و بیش کاربرد فراگیر و گسترده ای یافت و حال دیگر محدود به رأس هرم اجتماعی و موضوعات حول محور قدرت نیست. نگاه به انجمن های علمی، کنفرانس ها، همایش ها، مقالات و کتاب های تاریخ شفاهی حاکی از پذیرش نسبی این روش در دنیای خارج و اهمیت آن در کسب آگاهی ها و داده های با ارزش تاریخی برای استفاده در تحقیقات جامع تاریخ ، جامعه شناسی، قوم شناسی، مردم شناسی و روان شناسی اجتماعی است. استفاده از این روش در ایران سابقة چندانی ندارد، ولی سرعت بهره گیری و تولید متون منتج از آن به قدری گسترده بوده است که شناخت ، معرفی و نقد علمی آن را ایجاب می کند.
انقلاب اسلامی ایران، نقطة عطف تحول در تاریخ نگری و تاریخ نگاری معاصر ایران بوده است؛ زیرا بیشتر تولیدات شفاهی به سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی باز می¬گردد. تحولاتی مانند پیروزی انقلاب اسلامی، سقوط نظام سیاسی پیشین و دوران دفاع مقدس موجب توجه ویژه به این روش شد. این اثر، ضمن آشنایی با تاریخچه، چیستی و کارکردهای تاریخ شفاهی، روند شکل گیری مراکز تاریخ شفاهی ایران را مطالعه و بررسی نموده و در این راستا، از یک سو، جایگاه تاریخ شفاهی در بازنمایی و بازسازی گذشته نزدیک ایران و از سوی دیگر، ویژگی ها و آسیب های وارد بر استفاده از این روش در تاریخ معاصر ایران را مورد کنکاش قرار داده است.
معرفی کتاب
کتاب حاضر از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول: مباحث نظری و روش شناسی تاریخ شفاهی(صص 153- 19) این بخش شامل 6 فصل: فصل اول، تاریخچه و فلسفة تاریخ شفاهی. فصل دوم، سنت شفاهی و تاریخ شفاهی. فصل سوم، خاطره نگاری و تاریخ شفاهی. فصل چهارم، موضوع و موضوع یابی در تاریخ نگاری شفاهی. فصل پنجم، مصاحبه، ساز و کار تاریخ شفاهی. فصل ششم، مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی را در بر می گیرد.
طرح اولیه کتاب بر مطالعه علمی و تئوریک تاریخ شفاهی و ساز و کار های آن می باشد که خود، نخستین قدم را در تنظیم و تدوین هر تحقیق تشکیل می دهد. بنابراین این بخش، ضمن بازکاوی روند شکل گیری تاریخ نگاری علمی و استفاده از روش تاریخ شفاهی در مطالعات تاریخی، ماهیت، جایگاه و نقش تاریخ شفاهی را در دنیای معاصر تبیین و تشریح کرده است و دو چالش اساسی را در استفاده از تاریخ شفاهی و خاطره نگاری به تاریخ شفاهی، به طور مشروح مورد نقد و ارزیابی فنی قرار داده است.
بخش دوم، شامل کارکرد تاریخ شفاهی در تولیدات تاریخ معاصر( صص 297-155) است، این بخش هم شامل 4 فصل می باشد ، فصل اول، جایگاه تاریخ معاصر در مطالعات تاریخی. فصل دوم، روش علمیِ تاریخ شفاهی در مطالعاتِ تاریخ معاصر. فصل سوم، معرفی و تحلیل تولیدات تاریخ شفاهی ایران(داخل کشور). فصل چهارم، معرفی و تحلیل تولیدات تاریخ شفاهی ایران(خارج کشور).
مدخل این بخش، مبحث تاریخ معاصر و ضرورت های توجه محققان به آن است. افزون بر این، نقش و تأثیر انقلاب ایران بر شکل گیری دیدگاه های نوین تاریخ نگاری و استفاده از روش های مدرن گردآوری آگاهی های تاریخی در ایران، مدخل ورود به بحث اصلی است. در این بخش، هفت مرکز و مؤسسه عمده دست اندرکار تاریخ شفاهی در ایران را شامل بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ، به ترتیب شکل گیری و فعالیت معرفی شده اند و به نتایج حاصل از تحلیل و ارزیابی گزیدة آثار تاریخ شفاهی آنها پرداخته شده است. افزون بر این، تاریخ شفاهی جنگ ایران و عراق را نیز به اختصار بیان کرده است. همچنین در بخش تواریخ شفاهی ناآگاهانه ، گزیده ای از کتاب هایی را که با عناوین دیگری غیر از تاریخ شفاهی، ولی در قالب تاریخ شفاهی منتشر شده اند، تحلیل و نقد کرده و در ادامه ، روند شکل گیری سه طرح تاریخ شفاهی ایران را در خارج از کشور، یعنی تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران، تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد و تاریخ شفاهی چپ ایران، ذکر شده و نتایج تحلیل و ارزیابی گزیدة آثار تاریخ شفاهی این مراکز نیز ارائه گردیده است.
بخش سوم کتاب، ویژگی ها و آسیب شناسی تاریخ شفاهی ایران(صص 345-299) است. که در برگیرنده 3 فصل، فصل اول: ویژگی ها، فصل دوم، آسیب ها و فصل سوم، راهکارها. در این بخش ، امتیاز ها و آسیب های مراکز و تولیدات تاریخ شفاهی ایران را بیان می کند و در آخر، راهکارهایی را برای بهینه سازی کارکرد تاریخ شفاهی در تاریخ نگاری معاصر ایران پیشنهاد می کند.
پایان کتاب هم ، نتیجه گیری(ص 345)، پیوست ها(صص 353-349)، پی نوشت پیوست ها( ص 353)، فهرست منابع و مآخذ(صص 375- 349) و نمایه ها (صص 430-377) را شامل می شود.
در ذیل گزیدهی فصل سوم از بخش اول، که عنوان آن: «خاطره نگاری و تاریخ شفاهی است»، بیان می گردد:
خاطره و خاطره نگاری
خاطره عبارت است از حوادث، رویدادها و حتی سیر عادی زندگی روزمره که با گذشت زمان در بخشی از از ذهن جای گرفته و ماندگار شده است؛ به طوری که در هر لحظه از زمان حال و بنا به نیاز و احتیاج شخص یا به طور غیر ارادی، به یاد می آید و در برابر فرد جان می گیرد. در این میان، خاطرات آن بخش از وقایعی که نقش مهمی در زندگی بازی کرده اند هر چند مدت زیادی از زمان وقوع آنها گذشته باشد، همواره در ذهن زنده اند و هرگاه صاحب خاطره برای به یادآوری آنها اراده می کند، در خاطرش به یاد خواهند آمد؛ گویی لحظه ای بیش از آنها نگذشته است و به یاد آورنده همواره می تواند شرح کم و بیش دقیق و کاملی از آنها را با جزئیات بیان کند. از نظر ادبی، خاطره نویسی، گونه ای زندگی نامه نویسی محسوب می شود. به نظر آزبون، زندگی نامه، داستان زندگی یک شخص یا بخشی از زندگی اوست که فردی غیر از وی آن را نوشته باشد. ولی خاطره نگاری، یعنی گونه ای شرح حال و داستان زندگی خود آدم یا نویسنده به قلم خودش است. خاطره نویسی یکی از انواع ادبی و شکلی از نوشتار است که نویسنده در آن خاطرات خود یعنی صحنه ها یا وقایعی را که در زندگی اش روی داده است، در آنها نقش داشته یا شاهد شان بوده است، بازگو می کند. در معنایی گسترده، خاطره نویسی یادآوری و نگارش دیده ها و شنیده هاست که در آن زمان ، مکان و چگونگی وقوع خاطره بیان می شود.
انواع خاطرات
خاطرات در نگاه اول و نخستین مبنا، بر اساس نوع ثبت، ضبط و انتقالشان به دو دستة خاطرات شفاهی و کتبی تقسیم می شوند:
خاطرات شفاهی آن دسته از خاطراتی هستند که صاحب خاطره خود اقدام به ثبت آنها نمی کند، بلکه به صورت شفاهی برای دیگری نقل می شوند. این خاطرات نقل شده، اعم از آنکه برای فرد متخصصی که درصدد جمع آوری اطلاعات از خاطره ای خاص باشد یا صرفاً از روی تفنن یا دلتنگی بیان شوند، از انحصار فکر و ذهن صاحب آن خارج می شوند و بدین ترتیب به نوعی، از زوال که ناشی از خطر فراموشی یا مرگ گویندة خاطرات است، مصون می مانند.
خاطرات مکتوب شیوة دیگر انتقال خاطرات است. در این دسته، صاحب خاطره یا دیگری، به دلایل گوناگون اقدام به نگارش خاطرات می کنند و بدین ترتیب، خاطرات به شیوة مکتوب به دیگران منتقل و ثبت می شوند. این خاطرات چنان اهمیتی دارند که گاه حتی شکل گیری خاطره را نیز منوط به مکتوب شدن آن می دانند. دسته بندی خاطرات از لحاظ ابعاد و جنبه های مختلف صوری، حجم و ریخت ، محدوده و دامنه، موضوع، محتوا و جایگاه راوی آن صورت می گیرد و خاطرات مکتوب نیز با توجه به مطالب ثبت شده و آنچه برای نگارنده در اولویت بیان قرار می گیرد، طبقه بندی می شوند.
با توجه به موقعیت راوی و صاحب خاطره، خاطرات به اتوبیوگرافی ( زندگی نامه خود نگاشت= سوانح عمر= حسب حال= کارنامه= ترجمة حال) و مشاهده نویسی یا واقعه نگاری( شرح مشاهده های نویسنده از وقایع بیرونی و احوال دیگران) تقسیم می شود. ممکن است تلفیقی از این دو نوع نیز شکل بگیرد که نوع جامع و عام خاطره نویسی است. در این میان، بیوگرافی های مبتنی بر خاطرات را نیز از بٌعد سیاسی، تاریخی یا روان شناسی و مجموعه ای نیز دسته بندی می کنند.
کارکردهای خاطره
تارخ متفاوت از زندگی نامه است؛ ولی اشتراکات زیادی با آن دارد. خاطرات می تواند پلی میان گذشته و مردم ایجاد کند و باید آن را یکی از ابزارها و مواد اجتهاد تاریخی مورخ دانست. که گاه به مثابه یک منبع اصیل در کنار سایر منابع اهمیت می یابد. و همچنین کارکرد خاطره در صحنه جامعه و میان طیف وسیع مخاطبان متفاوت است. به یاری خاطرات می توان به درک نوع روابط و مناسبات انسانی هر عصر نائل شد. این امر، خمیر مایه پژوهش های مردم شناسی و جامعه شناسی است. از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از ادبیات و هنر جوامع انسانی را تشکیل می دهد. یادآوری حوادث و بازگویی خاطرات، دیگر را تداعی می کند و مانع از مرگ خاطرات و تجربیات شخصی می شود.
خاطرات در مجموعه منابع و مدارک تاریخی جای می گیرند و از حیث موضوع و محتوای آنها محل رجوع و استناد هستند. خاطرات به مثابه زیر مجموعة زندگی نامه نویسی، به تدریج از ادبیات به سمت تاریخ و تاریخچه زندگی یک فرد حرکت و میل کرده اند و جنبه های مستند آنها در کنار فنون نگارش و داستان نویسی، اهمیت بیشتری یافته است. در نهایت، شرح حال نویسی به منزلة بخشی از فرهنگ انسانی می تواند گنجینه ای الهام بخش برای داستلان نویسی، اشعار و سرودها، فیلم نامه ها و نمایش نامه ها و همچنین، منبعی برای پژوهش های اجتماعی، مردم شناسی و رجال شناسی باشد.
تشابه و تمایز های خاطره نگاری با تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی، یعنی گردآوری شواهد شفاهی بر اساس مصاحبة هدفمند و آگاهانه، چه به منزلة گرایشی در تاریخ و چه به مثابه روشی در گردآوری اطلاعات تاریخی، نیز نوعی روایت است. در تاریخ شفاهی نیز مانند روایت، گزینش رویدادها، نقطه آغاز، امر واقع و راوی دیده می شود. ولی برخلاف برخی ادعاها، شاید نتوان پایانی را برای تاریخ شفاهی منظور کرد؛ زیرا مصاحبه کننده خود به منزله راوی بعدی تاریخ و واسطه ای جدید در زنجیرة راویان قرار می گیرد و سیال بودن تاریخ شفاهی را از روایت داستانی متمایز می کند.
خاطره که خود نوعی روایت محسوب می شود، هستة مرکزی تاریخ شفاهی و مهم ترین دستاورد مصاحبه است. ولی نکته اساسی این است که خاطره در خاطره گویی یا خاطره نویسی، تنها یک فاعلیت دارد؛ در حالی که در تاریخ شفاهی، به سبب حضور مصاحبه کننده و طرح پرسش های آگاهانه، فاعلیت دوگانه است و روایت و متن تولید شده، حاصل تعامل و دیالوگ مصاحبه کننده با مصاحبه شونده است. در نتیجه، هم مصاحبه کننده و هم مصاحبه شونده در حکم مورخ هستند.
هسته سخت یا اولیه در خاطره، نقل یا روایت است. نقلی که تنها یک بار ذکر شده است، ثبت می شود؛ در حالی که در پروژه تاریخ شفاهی، دخالت زمان، مکان، راوی(مصاحبه شونده) و مصاحبه کننده، روایت را به شکل account یا روایتی معطوف به نظرگاه مصاحبه شونده و با تصرف مصاحبه کننده در می آورد.
خاطره ، بازخوانی و روایت رویدادها و شرح احوال گذشته و گذشتگان از منظر و موضع کنونی صاحب خاطره است.بنابراین، یادآوری و نقل رویداها همراه با احساسات، عواطف و داوری های کنونی راوی و در نظر گرفتن مخاطبان و اهداف نگارش یا نقل خاطره خواهد بود. در تاریخ شفاهی نیز، راوی و مصاحبه شونده، احساسات، عواطف و داوری های خود را در روایت دخالت می دهند و مخاطبان، مصاحبه کننده و پرسشگر نیز بر نوع پاسخ ها و روایت آنها از گذشته(میزان و محتوا) تأثیر می گذارند. بنابراین، مدخلیت زمان در خاطره، در ابتدای امر، بیشتر بر جنبه های شخصی روایت تأثیر گذار است و اجتناب پذیر می نماید.
اما این دخالت زمان در مورد تاریخ شفاهی، تفاوت دارد. دخالت زمان و مکان در تاریخ شفاهی، مستقیماً بر گزارش رویداد تاریخی سایه می افکند. آمال و آرزوها، اهداف مقطعی یا بلند مدت، محدودیت ها، معذوریت ها و الزامات زمانی- مکانی، نوع روایت و قرائت از خود را در تاریخ شفاهی دستخوش تغییر و حتی تحریف می کند. اینجاست که نقش مصاحبه کننده و پرسشگر آگاه، آشکار می شود تا تأثیر پذیری ها را به کمترین حد ممکن برساند.
در تاریخ، طرح کلی وقایع گذشته و کمّ و کیف آن از دیدگاه جامعه و مبتنی بر مدارک متعدد و نقد و ارزیابی جزئیات وجود دارد، خاطره، جزئی نگر است و راوی واحد دارد. در تاریخ شفاهی، محقق با کمک اسناد مکتوب و دیگر شواهد، کرونولوژی و ترتیب تاریخی وقایع را تنظیم می کند. بنابراین، منحصر و محدود کردن جرح و تعدیل و تکمیل خاطره، به خاطرات معاصران هر عهد، محل تأمل است؛ زیرا حتی با نبود راوی، دیگر شواهد و منابع خلأ آن را پر می کنند. درست است که روای خاطره در هر دو شکل خاطره نگاری و تاریخ شفاهی باید خاطرات و روایت های خود را تکمیل یا تصحیح کند؛ ولی در صورت نتیجه بخش نبودن، این وظیفه به عهد اسناد مکمل و مؤید خواهد بود.
خاطره برخاسته از تجربة فردی است؛ بنابراین، امکان هم کلامی با نویسنده و گوینده آن بیشتر است تا تاریخ. همچنین، محسوس و جاری بودن زندگی، آنچنان که در خاطره مشاهده می شود، در تاریخ دیده نمی شود. خاطره نگاری خاص خود فرد و نوعی خودبازتابی است و فوایدی مانند آموختن فن نگارش، گسترش قدرت بیان و درگیر شدن در تجربه بر آن مرتبت است. ولی تاریخ شفاهی خاص خود فرد نیست؛ بلکه در درجه نخست، آن فرد انتخاب و سپس اطلاعات تاریخی اش استخراج می شود. محصول خاطره نگاری فردی و محصول تاریخ شفاهی نه فردی بلکه بر اساس ضرورت زمانی است.
سرانجام آنکه برخلاف خاطره شفاهی، در تاریخ شفاهی محوریت با پرسش های مصاحبه کننده است. از این رو، راوی در خاطره گویی شاید تنها به بیان واقعه همت گمارد، نه تبیین، تفسیر و کشف علت ها و نقد وقایع؛ یعنی آنچه در فلسفة تاریخ شفاهی برآن تأکید می شود. بنابراین ، مصاحبه در تاریخ شفاهی،به فعال شدن حافظه پرتو افکن و تداعی جزئیات منجر می شود و با طرح پرسش های دقیق و حساب شده، عکس العمل افراد را نسبت به وقایع و رویدادهای تاریخی دریافت می کند. بنابراین ، می توان گفت که روایت، ذاتی تاریخ و وجه مشترک خاطره و تاریخ است و هر خاطره ای مانند هر تاریخی به معنای بازنمایی کامل و تام واقعیت تاریخی نیست. با وجود این، خاطرات در جایگاه خود، ارزش توجه در چرخة تولید دادهای تاریخی و بازنمایی واقعیت تاریخی را دارند. در عین وجود تفاوت بنیادی میان تاریخ، خاطره و تاریخ شفاهی، نزدیکی ها و هم پوشی هایی نیز میان خاطره و تاریخ شفاهی وجود دارد که در خور توجه است.
مؤلفان: دکتر مرتضی نورائی، دکتر مهدی ابولحسنی ترقی.
مشخصات نشر: تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1394.
مشخصات ظاهری: 430 صفحه، جدول.
شمارگان: 1000.
قیمت: 25000 تومان.
با توجه به جایگاه تاریخ در دنیای معاصر، نمایش و کشف واقعیت های تاریخی نه تنها در تحقیقات تاریخی اهمیت دارد، بلکه ابزار و مصالح مورد نیاز محققان اجتماعی را نیز فراهم آورده است. متناسب با رشد اجتماعی و فرهنگی جوامع بشری، پیوسته نگاه به گذشته و استفاده از روش های گردآوری اطلاعات، شواهد، مدارک و تولید سند رو به پیشرفت و تکامل بوده است. به همین منظور، روشِ علمی تاریخ شفاهی یعنی استفاده از مصاحبة فعال برای ضبط و ثبت خاطرات افراد عامل، ناظر یا شاهد رویدادهای تاریخی و مهم تر از آن، ضبط و ثبت تجارب شخصی افراد در حیطه ها و عرصه های مختلف جامعة انسانی.
این روش در چند دهه عمر خود پس از جنگ جهانی دوم به موفقیت های چشمگیری در دنیای غرب دست یافته است. به تدریج، این روش علمی کم و بیش کاربرد فراگیر و گسترده ای یافت و حال دیگر محدود به رأس هرم اجتماعی و موضوعات حول محور قدرت نیست. نگاه به انجمن های علمی، کنفرانس ها، همایش ها، مقالات و کتاب های تاریخ شفاهی حاکی از پذیرش نسبی این روش در دنیای خارج و اهمیت آن در کسب آگاهی ها و داده های با ارزش تاریخی برای استفاده در تحقیقات جامع تاریخ ، جامعه شناسی، قوم شناسی، مردم شناسی و روان شناسی اجتماعی است. استفاده از این روش در ایران سابقة چندانی ندارد، ولی سرعت بهره گیری و تولید متون منتج از آن به قدری گسترده بوده است که شناخت ، معرفی و نقد علمی آن را ایجاب می کند.
انقلاب اسلامی ایران، نقطة عطف تحول در تاریخ نگری و تاریخ نگاری معاصر ایران بوده است؛ زیرا بیشتر تولیدات شفاهی به سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی باز می¬گردد. تحولاتی مانند پیروزی انقلاب اسلامی، سقوط نظام سیاسی پیشین و دوران دفاع مقدس موجب توجه ویژه به این روش شد. این اثر، ضمن آشنایی با تاریخچه، چیستی و کارکردهای تاریخ شفاهی، روند شکل گیری مراکز تاریخ شفاهی ایران را مطالعه و بررسی نموده و در این راستا، از یک سو، جایگاه تاریخ شفاهی در بازنمایی و بازسازی گذشته نزدیک ایران و از سوی دیگر، ویژگی ها و آسیب های وارد بر استفاده از این روش در تاریخ معاصر ایران را مورد کنکاش قرار داده است.
معرفی کتاب
کتاب حاضر از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول: مباحث نظری و روش شناسی تاریخ شفاهی(صص 153- 19) این بخش شامل 6 فصل: فصل اول، تاریخچه و فلسفة تاریخ شفاهی. فصل دوم، سنت شفاهی و تاریخ شفاهی. فصل سوم، خاطره نگاری و تاریخ شفاهی. فصل چهارم، موضوع و موضوع یابی در تاریخ نگاری شفاهی. فصل پنجم، مصاحبه، ساز و کار تاریخ شفاهی. فصل ششم، مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی را در بر می گیرد.
طرح اولیه کتاب بر مطالعه علمی و تئوریک تاریخ شفاهی و ساز و کار های آن می باشد که خود، نخستین قدم را در تنظیم و تدوین هر تحقیق تشکیل می دهد. بنابراین این بخش، ضمن بازکاوی روند شکل گیری تاریخ نگاری علمی و استفاده از روش تاریخ شفاهی در مطالعات تاریخی، ماهیت، جایگاه و نقش تاریخ شفاهی را در دنیای معاصر تبیین و تشریح کرده است و دو چالش اساسی را در استفاده از تاریخ شفاهی و خاطره نگاری به تاریخ شفاهی، به طور مشروح مورد نقد و ارزیابی فنی قرار داده است.
بخش دوم، شامل کارکرد تاریخ شفاهی در تولیدات تاریخ معاصر( صص 297-155) است، این بخش هم شامل 4 فصل می باشد ، فصل اول، جایگاه تاریخ معاصر در مطالعات تاریخی. فصل دوم، روش علمیِ تاریخ شفاهی در مطالعاتِ تاریخ معاصر. فصل سوم، معرفی و تحلیل تولیدات تاریخ شفاهی ایران(داخل کشور). فصل چهارم، معرفی و تحلیل تولیدات تاریخ شفاهی ایران(خارج کشور).
مدخل این بخش، مبحث تاریخ معاصر و ضرورت های توجه محققان به آن است. افزون بر این، نقش و تأثیر انقلاب ایران بر شکل گیری دیدگاه های نوین تاریخ نگاری و استفاده از روش های مدرن گردآوری آگاهی های تاریخی در ایران، مدخل ورود به بحث اصلی است. در این بخش، هفت مرکز و مؤسسه عمده دست اندرکار تاریخ شفاهی در ایران را شامل بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) ، به ترتیب شکل گیری و فعالیت معرفی شده اند و به نتایج حاصل از تحلیل و ارزیابی گزیدة آثار تاریخ شفاهی آنها پرداخته شده است. افزون بر این، تاریخ شفاهی جنگ ایران و عراق را نیز به اختصار بیان کرده است. همچنین در بخش تواریخ شفاهی ناآگاهانه ، گزیده ای از کتاب هایی را که با عناوین دیگری غیر از تاریخ شفاهی، ولی در قالب تاریخ شفاهی منتشر شده اند، تحلیل و نقد کرده و در ادامه ، روند شکل گیری سه طرح تاریخ شفاهی ایران را در خارج از کشور، یعنی تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران، تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد و تاریخ شفاهی چپ ایران، ذکر شده و نتایج تحلیل و ارزیابی گزیدة آثار تاریخ شفاهی این مراکز نیز ارائه گردیده است.
بخش سوم کتاب، ویژگی ها و آسیب شناسی تاریخ شفاهی ایران(صص 345-299) است. که در برگیرنده 3 فصل، فصل اول: ویژگی ها، فصل دوم، آسیب ها و فصل سوم، راهکارها. در این بخش ، امتیاز ها و آسیب های مراکز و تولیدات تاریخ شفاهی ایران را بیان می کند و در آخر، راهکارهایی را برای بهینه سازی کارکرد تاریخ شفاهی در تاریخ نگاری معاصر ایران پیشنهاد می کند.
پایان کتاب هم ، نتیجه گیری(ص 345)، پیوست ها(صص 353-349)، پی نوشت پیوست ها( ص 353)، فهرست منابع و مآخذ(صص 375- 349) و نمایه ها (صص 430-377) را شامل می شود.
در ذیل گزیدهی فصل سوم از بخش اول، که عنوان آن: «خاطره نگاری و تاریخ شفاهی است»، بیان می گردد:
خاطره و خاطره نگاری
خاطره عبارت است از حوادث، رویدادها و حتی سیر عادی زندگی روزمره که با گذشت زمان در بخشی از از ذهن جای گرفته و ماندگار شده است؛ به طوری که در هر لحظه از زمان حال و بنا به نیاز و احتیاج شخص یا به طور غیر ارادی، به یاد می آید و در برابر فرد جان می گیرد. در این میان، خاطرات آن بخش از وقایعی که نقش مهمی در زندگی بازی کرده اند هر چند مدت زیادی از زمان وقوع آنها گذشته باشد، همواره در ذهن زنده اند و هرگاه صاحب خاطره برای به یادآوری آنها اراده می کند، در خاطرش به یاد خواهند آمد؛ گویی لحظه ای بیش از آنها نگذشته است و به یاد آورنده همواره می تواند شرح کم و بیش دقیق و کاملی از آنها را با جزئیات بیان کند. از نظر ادبی، خاطره نویسی، گونه ای زندگی نامه نویسی محسوب می شود. به نظر آزبون، زندگی نامه، داستان زندگی یک شخص یا بخشی از زندگی اوست که فردی غیر از وی آن را نوشته باشد. ولی خاطره نگاری، یعنی گونه ای شرح حال و داستان زندگی خود آدم یا نویسنده به قلم خودش است. خاطره نویسی یکی از انواع ادبی و شکلی از نوشتار است که نویسنده در آن خاطرات خود یعنی صحنه ها یا وقایعی را که در زندگی اش روی داده است، در آنها نقش داشته یا شاهد شان بوده است، بازگو می کند. در معنایی گسترده، خاطره نویسی یادآوری و نگارش دیده ها و شنیده هاست که در آن زمان ، مکان و چگونگی وقوع خاطره بیان می شود.
انواع خاطرات
خاطرات در نگاه اول و نخستین مبنا، بر اساس نوع ثبت، ضبط و انتقالشان به دو دستة خاطرات شفاهی و کتبی تقسیم می شوند:
خاطرات شفاهی آن دسته از خاطراتی هستند که صاحب خاطره خود اقدام به ثبت آنها نمی کند، بلکه به صورت شفاهی برای دیگری نقل می شوند. این خاطرات نقل شده، اعم از آنکه برای فرد متخصصی که درصدد جمع آوری اطلاعات از خاطره ای خاص باشد یا صرفاً از روی تفنن یا دلتنگی بیان شوند، از انحصار فکر و ذهن صاحب آن خارج می شوند و بدین ترتیب به نوعی، از زوال که ناشی از خطر فراموشی یا مرگ گویندة خاطرات است، مصون می مانند.
خاطرات مکتوب شیوة دیگر انتقال خاطرات است. در این دسته، صاحب خاطره یا دیگری، به دلایل گوناگون اقدام به نگارش خاطرات می کنند و بدین ترتیب، خاطرات به شیوة مکتوب به دیگران منتقل و ثبت می شوند. این خاطرات چنان اهمیتی دارند که گاه حتی شکل گیری خاطره را نیز منوط به مکتوب شدن آن می دانند. دسته بندی خاطرات از لحاظ ابعاد و جنبه های مختلف صوری، حجم و ریخت ، محدوده و دامنه، موضوع، محتوا و جایگاه راوی آن صورت می گیرد و خاطرات مکتوب نیز با توجه به مطالب ثبت شده و آنچه برای نگارنده در اولویت بیان قرار می گیرد، طبقه بندی می شوند.
با توجه به موقعیت راوی و صاحب خاطره، خاطرات به اتوبیوگرافی ( زندگی نامه خود نگاشت= سوانح عمر= حسب حال= کارنامه= ترجمة حال) و مشاهده نویسی یا واقعه نگاری( شرح مشاهده های نویسنده از وقایع بیرونی و احوال دیگران) تقسیم می شود. ممکن است تلفیقی از این دو نوع نیز شکل بگیرد که نوع جامع و عام خاطره نویسی است. در این میان، بیوگرافی های مبتنی بر خاطرات را نیز از بٌعد سیاسی، تاریخی یا روان شناسی و مجموعه ای نیز دسته بندی می کنند.
کارکردهای خاطره
تارخ متفاوت از زندگی نامه است؛ ولی اشتراکات زیادی با آن دارد. خاطرات می تواند پلی میان گذشته و مردم ایجاد کند و باید آن را یکی از ابزارها و مواد اجتهاد تاریخی مورخ دانست. که گاه به مثابه یک منبع اصیل در کنار سایر منابع اهمیت می یابد. و همچنین کارکرد خاطره در صحنه جامعه و میان طیف وسیع مخاطبان متفاوت است. به یاری خاطرات می توان به درک نوع روابط و مناسبات انسانی هر عصر نائل شد. این امر، خمیر مایه پژوهش های مردم شناسی و جامعه شناسی است. از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از ادبیات و هنر جوامع انسانی را تشکیل می دهد. یادآوری حوادث و بازگویی خاطرات، دیگر را تداعی می کند و مانع از مرگ خاطرات و تجربیات شخصی می شود.
خاطرات در مجموعه منابع و مدارک تاریخی جای می گیرند و از حیث موضوع و محتوای آنها محل رجوع و استناد هستند. خاطرات به مثابه زیر مجموعة زندگی نامه نویسی، به تدریج از ادبیات به سمت تاریخ و تاریخچه زندگی یک فرد حرکت و میل کرده اند و جنبه های مستند آنها در کنار فنون نگارش و داستان نویسی، اهمیت بیشتری یافته است. در نهایت، شرح حال نویسی به منزلة بخشی از فرهنگ انسانی می تواند گنجینه ای الهام بخش برای داستلان نویسی، اشعار و سرودها، فیلم نامه ها و نمایش نامه ها و همچنین، منبعی برای پژوهش های اجتماعی، مردم شناسی و رجال شناسی باشد.
تشابه و تمایز های خاطره نگاری با تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی، یعنی گردآوری شواهد شفاهی بر اساس مصاحبة هدفمند و آگاهانه، چه به منزلة گرایشی در تاریخ و چه به مثابه روشی در گردآوری اطلاعات تاریخی، نیز نوعی روایت است. در تاریخ شفاهی نیز مانند روایت، گزینش رویدادها، نقطه آغاز، امر واقع و راوی دیده می شود. ولی برخلاف برخی ادعاها، شاید نتوان پایانی را برای تاریخ شفاهی منظور کرد؛ زیرا مصاحبه کننده خود به منزله راوی بعدی تاریخ و واسطه ای جدید در زنجیرة راویان قرار می گیرد و سیال بودن تاریخ شفاهی را از روایت داستانی متمایز می کند.
خاطره که خود نوعی روایت محسوب می شود، هستة مرکزی تاریخ شفاهی و مهم ترین دستاورد مصاحبه است. ولی نکته اساسی این است که خاطره در خاطره گویی یا خاطره نویسی، تنها یک فاعلیت دارد؛ در حالی که در تاریخ شفاهی، به سبب حضور مصاحبه کننده و طرح پرسش های آگاهانه، فاعلیت دوگانه است و روایت و متن تولید شده، حاصل تعامل و دیالوگ مصاحبه کننده با مصاحبه شونده است. در نتیجه، هم مصاحبه کننده و هم مصاحبه شونده در حکم مورخ هستند.
هسته سخت یا اولیه در خاطره، نقل یا روایت است. نقلی که تنها یک بار ذکر شده است، ثبت می شود؛ در حالی که در پروژه تاریخ شفاهی، دخالت زمان، مکان، راوی(مصاحبه شونده) و مصاحبه کننده، روایت را به شکل account یا روایتی معطوف به نظرگاه مصاحبه شونده و با تصرف مصاحبه کننده در می آورد.
خاطره ، بازخوانی و روایت رویدادها و شرح احوال گذشته و گذشتگان از منظر و موضع کنونی صاحب خاطره است.بنابراین، یادآوری و نقل رویداها همراه با احساسات، عواطف و داوری های کنونی راوی و در نظر گرفتن مخاطبان و اهداف نگارش یا نقل خاطره خواهد بود. در تاریخ شفاهی نیز، راوی و مصاحبه شونده، احساسات، عواطف و داوری های خود را در روایت دخالت می دهند و مخاطبان، مصاحبه کننده و پرسشگر نیز بر نوع پاسخ ها و روایت آنها از گذشته(میزان و محتوا) تأثیر می گذارند. بنابراین، مدخلیت زمان در خاطره، در ابتدای امر، بیشتر بر جنبه های شخصی روایت تأثیر گذار است و اجتناب پذیر می نماید.
اما این دخالت زمان در مورد تاریخ شفاهی، تفاوت دارد. دخالت زمان و مکان در تاریخ شفاهی، مستقیماً بر گزارش رویداد تاریخی سایه می افکند. آمال و آرزوها، اهداف مقطعی یا بلند مدت، محدودیت ها، معذوریت ها و الزامات زمانی- مکانی، نوع روایت و قرائت از خود را در تاریخ شفاهی دستخوش تغییر و حتی تحریف می کند. اینجاست که نقش مصاحبه کننده و پرسشگر آگاه، آشکار می شود تا تأثیر پذیری ها را به کمترین حد ممکن برساند.
در تاریخ، طرح کلی وقایع گذشته و کمّ و کیف آن از دیدگاه جامعه و مبتنی بر مدارک متعدد و نقد و ارزیابی جزئیات وجود دارد، خاطره، جزئی نگر است و راوی واحد دارد. در تاریخ شفاهی، محقق با کمک اسناد مکتوب و دیگر شواهد، کرونولوژی و ترتیب تاریخی وقایع را تنظیم می کند. بنابراین، منحصر و محدود کردن جرح و تعدیل و تکمیل خاطره، به خاطرات معاصران هر عهد، محل تأمل است؛ زیرا حتی با نبود راوی، دیگر شواهد و منابع خلأ آن را پر می کنند. درست است که روای خاطره در هر دو شکل خاطره نگاری و تاریخ شفاهی باید خاطرات و روایت های خود را تکمیل یا تصحیح کند؛ ولی در صورت نتیجه بخش نبودن، این وظیفه به عهد اسناد مکمل و مؤید خواهد بود.
خاطره برخاسته از تجربة فردی است؛ بنابراین، امکان هم کلامی با نویسنده و گوینده آن بیشتر است تا تاریخ. همچنین، محسوس و جاری بودن زندگی، آنچنان که در خاطره مشاهده می شود، در تاریخ دیده نمی شود. خاطره نگاری خاص خود فرد و نوعی خودبازتابی است و فوایدی مانند آموختن فن نگارش، گسترش قدرت بیان و درگیر شدن در تجربه بر آن مرتبت است. ولی تاریخ شفاهی خاص خود فرد نیست؛ بلکه در درجه نخست، آن فرد انتخاب و سپس اطلاعات تاریخی اش استخراج می شود. محصول خاطره نگاری فردی و محصول تاریخ شفاهی نه فردی بلکه بر اساس ضرورت زمانی است.
سرانجام آنکه برخلاف خاطره شفاهی، در تاریخ شفاهی محوریت با پرسش های مصاحبه کننده است. از این رو، راوی در خاطره گویی شاید تنها به بیان واقعه همت گمارد، نه تبیین، تفسیر و کشف علت ها و نقد وقایع؛ یعنی آنچه در فلسفة تاریخ شفاهی برآن تأکید می شود. بنابراین ، مصاحبه در تاریخ شفاهی،به فعال شدن حافظه پرتو افکن و تداعی جزئیات منجر می شود و با طرح پرسش های دقیق و حساب شده، عکس العمل افراد را نسبت به وقایع و رویدادهای تاریخی دریافت می کند. بنابراین ، می توان گفت که روایت، ذاتی تاریخ و وجه مشترک خاطره و تاریخ است و هر خاطره ای مانند هر تاریخی به معنای بازنمایی کامل و تام واقعیت تاریخی نیست. با وجود این، خاطرات در جایگاه خود، ارزش توجه در چرخة تولید دادهای تاریخی و بازنمایی واقعیت تاریخی را دارند. در عین وجود تفاوت بنیادی میان تاریخ، خاطره و تاریخ شفاهی، نزدیکی ها و هم پوشی هایی نیز میان خاطره و تاریخ شفاهی وجود دارد که در خور توجه است.
+
آدینه ۳ مهر ۱۳۹۴ ساعت ۱۱:۰۷
نظر شما