حاشیه در اصل به معنای کناره است ، با دلالت های معنایی خود در دوره اسلامی بسیار زود به اصطلاحی در مطالعات نسخ خطی بدل شد . خلیل بن احمد فراهیدی از قدیم ترین لغت نویسان عرب ، در کتاب العین تصریح کرده ، « حاشیه به معنای کناره که نام « محل » است. به عبارتی دیگر کناره های خالی اسناد و نسخه هاست . حاشیه نویسی علاوه بر ارتباط با حاشیه به معنای کناره و پیرامون ، با مصدر حشو به معنای افزایش نیز پیوند دارد . زیرا حاشیه نویسی در واقع افزودن مطلبی است بر کناره های مکتوب متن . برخی از سازندگان این واژه گمان کرده اند که حاشیه به معنای مطلبی جنبی یا توضیحی است که در گذشته در کناره های راست و چپ اوراق چاپی یا خطی می نوشته اند ، و حالا این نوشته های کناره نشین بساط خود را به پایین صفحه منتقل کرده است ، که چندان معقول به نظر نمی رسد. می توان چهار سوی هر متن یا نسخه و سند را اعم از کناره های راست ، چپ ، پایین ، بالا حواشی نامید . نام گذاری حواشی و پیرامون ورق به ظاهر یادآور آثار جغرافیا نویسانی است که پیرامون شهرها و آبادی ها را ظاهر شهر ، یعنی بیرون و حوالی شهر می نامند. در هر نوشته علمی یا متون مستقل مانند کتاب ، مقاله ، جزوه ، حاشیه ها نقش متعددی دارند و می توان به دسته های زیر تقسیم بندی کرد .
الف- حاشیه اسنادی
ب) حاشیه توضیحی
ج) حاشیه - اطلاعی
الف) حاشیه اسنادی ، منظور اصلی آن ذکر منابع نویسنده است این حاشیه از ذکر مشخصات ساده تا بحث های تطبیقی و مقایسه ای مفصل را در بر می گیرد ، حاشیه اسنادی به این منظور می آید که
1) مستند بودن نوشته را نشان دهد .
2) خواننده را به منابع نویسنده راهنمایی کند.
3) امکان مقایسه احوال مختلف در یک مسأله و اظهار نظر مستقل را برای خواننده فراهم می نماید .
ب) حاشیه توضیحی ، گاهی مطلب متن را تکمیل می کند یا توضیح می دهد .
ج) حاشیه اطلاعی ، حاشیه ای است که بیشتر یک یا چند فقره اطلاع معین به خواننده می دهد.
اما از نظر محتوایی می توان نوشته ها و حواشی اسناد و نسخه ها را به چهار گروه دسته بندی کرد .
1-ضبط صحیح لغات و اسامی : ناسخان پس از نوشتن متن ، آن را با نسخه اصل مقایسه می کنند و پس از نقطه گذاری و مشکول سازی ، برخی از کلمات را برای وضوح بیشتر در حاشیه می نویسند و آنان را توضیح ، و عمدا صورت صحیح آن را به جای کلمات غلط می نویسند.
2-واژه های جا افتاده و سقطات هنگام نوشتن : هدف از این کار نوشتن کلمات فراموش شده در حاشیه است که « تخریج » نامیده می شود و آنچه از قلم افتاده در حاشیه نوشته می شود ، ولحق خوانده می شود . حاشیه بیشتر سمت بالای صفحه نوشته می شود و درپایان آن صح می گذارند . بنابه گفته قاضی عیاض ، اگر در سطرهای متن افتادگی دیده شود و نیاز به نوشتن حاشیه باشد باید در حاشیه ها جای خالی باشد . حتی الامکان از نوشتن حاشیه در سمت چپ خودداری می کنند .
3- حاشیه های تفسیری و شرحی و نقدی : برخی از دانشمندان و ناسخان بر حواشی نسخ ، عبارات توضیحی و تفسیری و حتی نقدی می نویسند . ابن جماعه از این کار با تغییر نوشتن فواید برهامش یاد می کند ، وی تاکید می کند که صرفا فواید مهم را می توان بر حواشی کتاب ها نوشت، در ذیل این حاشیه می توان حاشیه های فتوایی قرار داد که از میان فقهای بویژه فقهای شیعه مرسوم بوده است ، این حاشیه ها می بایست در حاشیه نسخه و لابه لای سطور نوشته شود . به طور کلی این نوع از حاشیه های توضیحی و شرحی را تعلیق نیز می گفته اند، به نوعی شامل دیوانیات بوده اند و با کیفیات متفاوت به صورت زیر صادر می شوند.
1) صورت مشابه ارقام و احکام ،
2) دستخط و یاداشت و زیر اعظم یا کلانتران و ناظران در تایید مسائل دیوانی و ملاک عمل قرار دادن او .
3) احضار نامه دیوان بیگی یا قاضی برای اشخاص .
4)تخفیف مالیات برای نقصان مالیاتی با مهر وزیر اعظم و پادشاه .
4- عناوین بخش ها و فصل ها – نویسندگان علاوه بر استفاده از حاشیه سفید نسخه ها برای تخریج نویسی ، گاه استفاده های دیگری از حاشیه می کرند. از جمله این که عناوینی فصل ها یا موضوعات مطالب را در کناره ها و حاشیه های کتاب ، با رنگ قرمز و گاه با همان رنگ متن می نوشته اند .
بنابراین حاشیه نویسی یکی از نشانه های تسلط یا عدم تسلط بر متن است که ، در نوشته های متن به صورت های زیر می باشد :
از طرفی توضیح کلمات و عبارات و اصطلاحات ناشناخته ، مستندسازی آیات و روایات و افعال و امثال ، نشان دادن اغلاط املایی ، نشان دادن نسخه بدل ، نظرها و خواسته های حاشیه نویسی، مانند نظر اجتهادی ، نشان دادن تناقص ها و تفاوت ها ، تایید یا نفی نوشته ، متمم یا تکلمه، دیگری بیان اقرار و اعتراف و مهم تر سجلات ( گواهی مکتوب مهمور ) پیرامون موضوعات مربوط. پس استفاده از حواشی با اهدافی زیر صورت می پذیرد :
الف) اگر توضیحات کافی در متن داده نشده است و توضیحات کامل ممکن است رشته استدلال و روایت را قطع کند . در این مواقع ، حواشی مفید خواهد بود . ب) اگر توضیحات کامل حاوی مسائلی باشند که تا حدودی با استدلال و روایت متن اصلی تفاوت داشته باشد، می توان به حواشی مراجعه نمود .
ج) حواشی باید در راستای اثبات و صحت کار تحقیق یا نوشته صورت پذیرد .
د) مطالعات رجال شناسی براساس سجلات و... کمک به تصحیح ، زیبایی و تکمیل متن اسناد.