«آیندگان و روندگان» مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر، خاطرات دکتر داریوش همایون ، وزیر اطلاعات و جهانگردی دوره پهلوی ، به کوشش حسین دهباشی
تهران : سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ، 1393
پروژه تاریخ شفاهی و تصویری ایران عصر پهلوی در نوع خود ، مجموعه ای از ده ها گفتگوی پژوهشی با تصمیم سازان و بازیگران عصر پهلوی دوم است که ، حاصل حدود 14 سال پیگیری و تلاش در خلال صدها ساعت مصاحبه صوتی و تصویری و گرد آوری هزاران سند تاریخی می باشد . این پروژه با حمایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و همکاری چندین نهاد پژوهشی و معتبر به مدیریت حسین دهباشی انجام گرفته است .
جلد سوم از این مجموعه ، خاطرات دکتر داریوش همایون وزیر اطلاعات و جهانگردی رژیم پهلوی می باشد که تحت عنوان آیندگان و روندگان به کوشش دکتر حسین دهباشی به چاپ رسیده است. در پیش گفتار مولف آمده است که ، بیان این خاطرات ، صرفا بیانگر نقطه نظرات مصاحبه شونده است ، اگر در مصاحبه انگیزه شخصی یا خطای لفظی و عمدی سبب انحراف یا خلاء و کتمان واقعیت شده باشد ، با افزودن توضیحات ، تصاویر ، اسناد و حاشیه نویسی ، سعی و تلاش لازم در برطرف کردن آن و درست ارائه کردن کتاب حتی الامکان صورت گرفته است . نکته حائز اهمیت این است که بنابر قواعد علمی تاریخ شفاهی این اثر به جز حذف ناگزیر برخی عبارت محدود ، بقیه متن کامل و بدون دخل و تصرف در گفتگوها بیان شده است . واژگان و عبارات غیر فارسی یا نیازمند توضیح ، اصطلاحات تخصصی و فنی مربوط به علوم طبیعی ، اقتصادی ، سیاسی ، نظامی و... رویدادها ، رخدادها ، حوادث تاریخی و اجتماعی ، ادعاها و خطاهای آشکار تاریخی از سطوح مختلف گویا سازی در متن کتاب است . گروه گویاسازی متن به منابع و مراجع دست اول نظیر فرهنگ نامه و دانشنامه های تخصصی ، اسناد و مدارک تاریخی و آرشیوهای تخصصی تاریخ معاصر رجوع کرده است .
علاوه بر آن ، با توجه به اهمیت تاریخی موضوعات از طریق مکاتبه ، یا مراجعه حضوری نظر افراد یا نزدیکان فرد مورد مصاحبه شونده پرسیده و در پاورقی ها با ذکر دقیق نام و مشخصات گنجانده است . اسناد تاریخی مانند نامه ها ، اخبار ، جراید و تصاویر را نیز در بخش ضمایم آورده است . لازم به ذکر است که در هر کجای این مجموعه ممکن بوده ، مطالب مکملی را که از سوی شخص مصاحبه شونده در سایر منابع هم عرض و مشابه آمده ، با حروف ایتالیک در داخل متن گفتگو افزوده است .
درایوش همایون در سال 1307 ( 1928 -م ) در تهران متولد شد. او دوره ای متنوع و طولانی از فعالیت های سیاسی از جمله عضویت در احزاب ، سر دبیر روزنامه های مختلف و در نهایت وزیر اطلاعات و جهانگردی دوره پهلوی را در کارنامه خود دارد .
خاطرات و مصاحبه با داریوش همایون پیرامون مسائل مختلف دوره پهلوی در دوازده نوبت انجام گرفته است که ، در سه بخش بطور مختصر و به ترتیب اهمیت ارائه می گردد .
در بخش اول خاطرات مباحثی چون دوران تولد ، تحصیلات ، عضویت در احزاب مختلف از جمله سومکا ، پان ایرانیسم ، ورود نیروهای متفقین به کشور در شهریور 1320 ، شیوه حکومت رضاشاه با تأکید بر باستان گرایی و گرایش به آلمان را بیان می کند . از طرفی به نهضت ملی نفت ایران و حمایت حزب سومکا از مصدق و سقوط دولت او با وقوع کودتا 28 مرداد می پردازد که پس از آن کودتا (1332) به عنوان سردبیر سرویس خارجی روزنامه اطلاعات از طرف ساواک برای انجام ماموریت های مختلف عازم کشورهای اتریش ، امریکا ، ویتنام و ... می گردد. از دستاوردهای مهم این مأموریت تدوین نخستین مجموعه شعر مدون بنام گزیده شعر در فرانکلین بود .
بخش دوم خاطرات ، پس از بازگشت از سفر آمریکا و اروپا دیدار با دو تا از نخست وزیران دوره پهلوی اسدالله علم و هویدا بوده است . در این دیدار پیشنهادجنگ های چریکی برای اصلاح سیستم حکومتی را با آنان درمیان می گذارد و درباره ضعف سیستم حکومتی گفته است. ((پارک کوچکی در تهران افتتاح کردند دو یا سه وزیر آمدند و وکلا هم آمدند ، یکی از وزراء سخنرانی مفصلی کرد و آن را به عنوان گام بزرگی در راه توسعه جامعه ایرانی بیان کرد. از دیگر مأموریت های آن سفر به اسرائیل بود که در این باره می گوید . درتابستان 1346 برای خرید ماشین چاپی برای روزنامه آیندگان عازم دوسلدورف آلمان بودم . همان اوایل تابستان یک گروه دانشجویان اسرائیلی به ایران آمده بودند و از من دعوت کردند که برای آنها سخنرانی کنم ، آنجا با یکی از دخترانی که در آن گروه بود آشنا شدم و ... و اصرار کرد که من به اسرائیل بروم .
این بود که در سر راه اروپا قبل از دوسلوورف به اسرائیل رفتم . اوایل ژوئن 1967 بود و آنجا برای جنگ بسیج عمومی اعلان شده بود . آن دختر چند روزی مرخصی گرفته بود و نظامی که در آن خدمت می کرد ، هیچ وقت به من نگفت که او چه کار می کند . حدس زدم که در کارهای مخابراتی و... بوده است اعلام شد که ژنرال موشه دایان رئیس ستاد ارتش اسرائیل شده متوجه شدم که جنگ در خواهد گرفت ، یک روز پیش از جنگ من تل آویو را به قصد المان ترک کردم شایعه شد که من رفته ام اسرائیل و برای جنگ اسرائیل با اعراب ترتیباتی دادم .))
در بخش سوم خاطرات از یک سو به فضای باز سیاسی ، تغییر قانون مطبوعات ، طرح عنوان چهره اصلاح طلب و دموکرات برای شاه ونگرانی او از روی کار آمدن دموکرات در امریکا اشاره کرده و از سوی دیگر ، به عدم مشروعیت حکومت پهلوی ، تغییر پی در پی نخست وزرای آن دوره همچون آموزگار و شریف امامی و ... و سیاست های آنان با دولت های مختلف از جمله انگلستان و روس ونقش کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در شکل گیری انقلاب اسلامی و حوادثی مانند سینما رکس آبادان و تاثیر روانی آن می پردازد.
رهبری قوی امام خمینی (ره) ، طرح تمدن بزرگ دوره پهلوی ، درخواست شاهزادگان برای گرفتن زمین های کشاورزی ، فساد اداری ، برقراری کاپیتولاسیون پایان بخش این مجموعه از خاطرات داریوش همایون است.