فهرست توصیفی آلبوم های بیوتات
نویسنده: سید علی آل داود
محل نشر: تهران
ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سال نشر: 1390
کتاب فهرست توصیفی آلبوم های بیوتات، اثری پربارو مجموعه ی ارزشمند است که توسط سیدعلی آل داود گردآوری و تدوین شده و مشتمل بر اکثر آلبوم های اسناد مجموعه بیوتات است که اکنون در سازمان اسناد ملی ایران نگهداری می شود. در این اثر، نخست مشخصات نسخه شناسی آلبوم ها یعنی قطع، جلد، تعداد برگ ها و صفحات و احیانا تعداد اسناد مندرج در هردفتر گفته شده و سپس به شناسایی اجمالی اسناد پرداخته شده است.
اهمیت و ارزش این اثر بیش از هر چیز از آن جا معلوم می شود که یکی از منابع در تحقیقات دوره معاصر، و خصوصا تاریخ محلی، اسناد رسمی هستند که معمولا در مراکز آرشیوی و کتابخانه های ایران نگهداری می شوند. قسمت عمده ی این اسناد، یعنی آن چه که از دوره ی قاجار و چند دهه پیش از آن باقی مانده در سه مرکز اصلی نگهداری می شوند، بایگانی اسناد قدیمی وزارت امور خارجه، اداره کل بیوتات کاخ گلستان و سازمان اسناد ملی ایران. معمولا همواره دسترسی پژوهشگران به مجموعه اسناد کار دشواری بوده و فقط معدودی از تاریخنگاران معاصر چون خان ملک ساسانی، دکتر قاسم غنی، عباس اقبال آشتیانی، و دکتر فریدون آدمیت از اسناد به طور محدود در تحقیقات خود استفاده نمودند، از طرف دیگر استفاده از اسناد وزارت خارجه و کاخ گلستان برای محققان جدید و گمنام همواره با دشواری همراه بوده است. اگر چه وزارت خارجه در سال های اخیر به انتشار چندین مجلد سند دست زد، اما کتاب های انتشار یافته کیفیتی عالی ندارد و نمونه های بدخوانی در آن فراوان است، با این حال انتشار این اسناد کار مطالعات تاریخی دوره قاجار راتسهیل کرده است. بخش مهم و شاید ارزنده و منظم دفاتر اسناد که به عنوان «مجموعه بیوتات» نامیده شد تا سال های اخیر در کاخ گلستان نگهداری می گردید و دسترسی به آن ها همواره امری دشوار و شاید غیر ممکن بود. این مجموعه طبق نظم خاصی که به آن داده شده بود برحسب تاریخی یا جغرافیایی یا شیوه های دیگر گردآوری، تنظیم و در دفاتری که «آلبوم» نامیده شد چسبانده و آماده بهره برداری شد، به این طریق بایگانی منظمی تشکیل و اسناد از نابودی نجات یافتند.
آلبوم هاای اسناد و تدوین مدارک در دفاتر بیوتات از جمله کارهای مبتکرانه ای بود که در عصر ناصرالدین شاه به وجود آمد و مرکز بیوتات در کاخ گلستان قرار داشت اما در سال های نخستین انقلاب اسلامی بخش عمده ای از آلبوم های اسناد از کاخ گلستان به سازمان اسناد ملی ایران انتقال یافت، اما به دلیل مخالفت شدید مسئولین این انتقال متوقف شد و گفته شد تعداد آلبوم هایی که به آن جا منتقل شد390فقره می باشند که با شماره های تکراری که به آن ها داده شد اینک مجموعه دفاتر و آلبوم ها به 410 فقره می رسد. از مجموعه ی این ها نویسنده 374 آلبوم را ملاحظه و در این کتاب فهرست نگاری نموده است.
آلبوم های اسناد، مملو از مدارک و نوشته ها و نامه ها و گزارش هایی است که بررسی و ارزیابی و استخراج مطالب آن ها برای تدوین و نگارش تاریخ صحیح عصر قاجار سودمند وازمنابع دست اول شمرده می شود. بخش اصلی اسناد و مکتوبات، آلبوم های بیوتات است که مشتمل است بر مکاتبات پادشاهان قاجار، فرامین، انواع نوشته های اداری و دیوانی و گزارش ولایات و ایالات ایران. علاوه بر آن از بسیاری از گزارش های آن می توان گزارش اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و وضعیت قشون را به دست آورد. برخی اسناد و نامه های خانوادگی هم در لابلای اسناد دیده می شود که آن ها نیز خالی از فایده نیست و برای وقوف بر شیوه ی زندگانی مردم ایران در دوره ی قاجار مفید است. در مجموع در این اسناد مطالب مهمی راجع به سرفصل های زیر به دست می آید: اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران در سده سیزدهم هجری، ورود صنایع جدید به ایران، ضرابخانه ها و ورود چرخ سکه زنی به ایران، گمرک و صادرات، جلوگیری از خروج طلا از کشور، تاریخ قشون ایران، قواعد و قوانین و آیین نامه هایی که برای کارکنان و صاحب منصبان قشون وضع شده، صنایع ملی نظامی، اخبار دخل و خرج کشور، بودجه بندی در سال های مختلف، اوضاع پلیس و نیروی انتظامی، اخبار عدلیه، اداره ی دربار شاهی، اخبار و اتفاقات ولایات و شهرهای دوردست، فهرست معادن کشور، حفر و لایروبی قنات کشور، کاروان سراهای بین راه ها و اجاره دادن آن ها به افراد و...
نکته مهم و تازه ای که از مطالعه ی این مجموعه دفاتر و آلبوم ها به دست می آید داوری منصفانه درباره ناصرالدین شاه شده است که بیش تر مندرجات این دفاتر مربوط به عصر اوست. تمرکز این آلبوم ها به طور کلی برروی دوره قاجار و خصوصا عصر ناصری است گرچه از دوره پهلوی نیز تعداد اندکی آلبوم جمع آوری شده است.از جمله دفاتر نفیس مجموعه بیوتات، ده جلد پرحجم از یادداشت های روزانه ناصرالدین شاه است که مجلدات سفرنامه های سه گانه او به فرنگستان است. از نکته های خواندنی آلبوم های بیوتات، اطلاعاتی است که در باب محصلین اعزامی به اروپا در آن ها درج گردیده است، علاوه بر این موارد، برخی کتابچه ها و دفاتر بیوتات ویژه گزارش های پلیس و نیروی انتظامی آن روزگار است، از جمله روزنامچه های اخبار محلات تهران در چند مجلد که از جهت بررسی تاریخ محلی ارزشمند و قابل توجه است. دفاتری هم متضمن پیشنهادهای مفصل گروهی از روشنفکران برای اصلاح امور اداری و مالی کشور و اصلاح وضع وزارت خانه هاست، از جمله می توان به اسناد مندرج در آلبوم شماره 232 اشارهکرد.، غیر از اطلاعات و آگاهی های تاریخی، مندرجات این آلبوم ها گاه از حیث ادبی هم واجد اهمیت است. ارزش دیگر این آلبوم هااصیل بودن اسناد و نامه های مندرج در آن ها، گردآوری و تدوین اصطلاحات اداری و مالی و دیوانی و قضایی واجتماعی عصر قاجار است. علاوه بر این موارد، عکس های زیبایی در آلبوم هاوجود دارد، از جمله خط و عکس ناصرالدین در آلبوم شماره 170 بیوتات آورده شده است که مضمون این نوشته ها، نامه های ناصرالدین شاه به امیرکبیر است. جهت آشنایی بیش تر با مندرجات کتاب و چگونگی بررسی آلبوم ها توسط نویسنده، آلبوم شماره330 با عنوان«اسناد مختلف راجع به اصفهان » در زیر معرفی می شود. «دفتری به قطع رقعی و مشتمل بر 40 برگ و 80 صفحه، جلد آن از پارچه مخمل است. با عنوان:«صورت برآورد و کسر وجوهات دهات، تنقیه قنوات و تعمیر حمام و عمارات خالصه جات دارالسلطنه اصفهان که حسب الحکم همایون به تاریخ اوائلهذه¬السنه تنگوزئیل خیریت تحویل نوشته می شود».
در این کتابچه اطلاعاتی دربارهی دهات و روستاهای پیرامون اصفهان از جمله درباب منابع آب، سیتم آبیاری(از رودخانه یا قنات) و مطالب دیگر مندرج است. ارقام آن به خط سیاق و اصل کتابچه به خط شکسته نستعلیق است. در بین کتابچه آگاهی های گرانبهایی درباب کشاورزی اصفهان در قرن پیش درج شده» که از حیث تاریخ محلی اصفهان و بررسی وضعیت کشاورزی این برهه ازتاریخ شهر قابل توجه و سودمند می باشد.
نکته ی قابل ذکراین است که، درفهرست کتاب ایراداتی وجود دارد و معمولا شماره ی آلبوم ها در صفحاتی متفاوت از فهرست آورده شده، امید است درنسخه های بعدی این اشتباهات برطرف شده باشد، اما از جهت اینکه معمولا دسترسی به اسناد برای استفاده همگان کاری سخت و دشوار است، از طرفی این مجموعه به علت مشخصات مهمی که دارد خصوصا از جهت بررسی و معرفی شهرهای مختلف و بیان شرح ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، اداری مناطق و... می تواند در تحقیقات محلی مورد بهره برداری واقع شده و فرصت گفت و گوی علمی با استفاده از این اسناد را برای علاقمندان فراهم کند، لازم است از نویسنده جهت فراهم آوردن و ارائه ی چنین مجموعه ی باارزش و گرانمایه کمال تشکر و قدردانی شود.