تاریخ قدیم آذربایجان 100درصد

تبریز 72 درصد

آذربایجان 19 درصد

اردبیل  9 درصد

جدول(1): تقسیم بندی محتوایی تاریخ قدیم آذربایجان

 

متن این اثر با عنوان کلی «تاریخ قدیم آذربایجان» تطابق ندارد. چرا که نویسنده از تمامی شهرهای آذربایجان تنها به بررسی پیشینه تبریز و اردبیل بسنده کرده است و خبری از تاریخ دیگر شهرهای بزرگ و مهم آذربایجان نیست.

این کتابچه دارای فهرست مطالب می­باشد. چنین فهرستی سنت فهرست نگاری مطبوعات دوران قاجار را در ذهن تداعی می­کند.

احوالات شهر اردبیل بنای و تعمیر	وضع اهالی آذربایجان وآبادانی آن	زلزله شدید شهر تبریز و خرابی کل آن
مساجد تبریز	عمارات تبریز	باغات تبریز
بنای استخر شاه تبریز	مزارات	سلطنت شاهان قدیم تبریز

جدول(2): فهرست مطالب «تاریخ قدیم آذربایجان»

 

میرزا احمد تاریخ خود را با توصیف تاریخ اردبیل شروع می­کند. آغاز کتابچه مذکور با تاریخ اردبیل می­تواند دو دلیل داشته باشد. نخست آنکه وی به ترتیب حروف الفبا، اردبیل پیش از تبریز مورد بررسی قرار گرفته است. و دوم آنکه اردبیل قبل از تبریز مرکز آذربایجان به حساب می­آمد. به نظر می­آید دلیل دوم صادق­تر باشد. چراکه میرزا احمد در اولین سطر از این بخش به این واقعیت اشاره می­کند:

«اردبیل [از] مشهورترین شهرهای آذربایجان و قبل از فتح اسلام دارالحکومه آذربایجان بود.»[iii]

نویسنده در ادامه از تأسیس نارین قلعه اردیبل به همت عباس میرزای نائب­السلطنه و به یاری مستشاران نظامی فرانسوی سخن به میان می­آورد. نارین قلعه اردبیل یکی از نمونه­هایی است که ثابت می­کند معماری وارداتی غرب، اول بار در قالب معماری نظامی وارد منطقه آذربایجان شد. جنگ­های ایران و روس بهانه اخذ این نوع از معماری غربی بوده است. اقتباس این بخش از علوم و تجارب غربیان، به مانند بسیاری دیگر از اقتباسات، توسط نایب السلطنه متجدد و ترقی­خواه ایران، عباس میرزای قاجار صورت می­پذیرد. عباس میرزا، گروهی از مهندسان فرنگی، انگلیسی و بیشتر فرانسوی، را به استخدام خود درمی­آورد. مشهورترین این مهندسان، موسی لامی فرانسوی بوده است.

طرح­های مهندسان فرنگی توسط معماران و بنایان و کارگران مجرب ایرانی پیاده می­شود و عباس میرزا به عنوان کارفرما نظارت کاملی بر ساخت و سازها اعمال می­کند.گروهی از محصلان جوان ایرانی دستگاه عباس میرزا، در کنار مهندسان فرنگی به کارآموزی مشغول می­گردند. استحکام، نفوذ ناپذیری و مکان یابی مناسب از مزیت­های قلاع ساخته شده می­باشد.[iv]

میرزا احمد در ادامه به توصیف مقابر و مزارات و بخش­های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی می­پردازد. در سرتاسر این کتابچه، ارادت ویژه مؤلف نسبت به شیوخ نخستین خاندان صفویه مشهود است. به طوری که وی بعد از ذکر نام و نشان شیخ صفی الدین و شیخ صدرالدین موسی از عناوین دعایی «قدس سره» و «قدس سرهما» بهره می­برد. همچنین وی در بخشی از این اثر بعد از نام شاه اسماعیل از عبارت دعایی «انار الله برهانه» استفاده کرده است.[v]

نویسنده در ادامه به وجه تسمیه آذربایجان و جریان فتوحات اسلامی ، وصف کوه سبلان و سرانجام تاریخ تبریز می­پردازد.

 منابع مورد استفاده:

میرزا احمد در بخش اعظمی از کتابچه خود، تنها گزارش­ها و اطلاعات مورخان پیش از خود را بازگو کرده است. این اطلاعات از دید پژوهشگران امروزی از ارزش چندانی برخوردار نیست و تکرار اطلاعات منابع دست اول برشمرده می­شود.

اصلی­ترین منابع مورد استفاده او در این اثر صوره الارض ابن حوقل، معجم البلدان یاقوت حموی، نزهه القلوب حمدالله مستوفی، تقویم البدان ابوالفدا و مرآت البلدان اعتماد السلطنه است.

وی در برخی از موارد نام و نشان منابع مورد استفاده خود را بیان داشته و اصل امانتداری را رعایت نموده است.

 

سردرگمی در حدود آذربایجان:

میرزا احمد  حتی، نظر ثابتی در خصوص حدود آذربایجان ارائه نمی­دهد. او گاه شهرهای جنوب رود ارس را به عنوان شهرهای آذربایجان نام می­برد و گاه حدود آذربایجان را از بادکوبه الی خلخال می­داند و بدین ترتیب از آن سوی ارس نیز به عنوان آذربایجان یاد می­کند.[vi] در بخش دیگری از اثر خود به هنگام نام بردن فاصله تبریز از دیگر ولایات آذربایجان ، نخجوان را نیز ولایتی از ولایات آذربایجان قلمداد می­کند.[vii]وی در جای دیگر نیز حدود آذربایجان را ما بین زنجان و بردع و طارم می­داند.[viii]

پراکنده­گویی­هایی وی در این خصوص، به دلیل استفاده او از منابع مختلف به شکل کتاریخنگاری چسب و قیچی است. نویسنده حتی برای جمع بندی کلی و ارائه نتیجه نیز زحمتی به خود نداده است.

 

تبعیت از سنت تاریخنگاری محلی قدیم:

تاریخ قدیم آذربایجان را باید در زمره کتب تاریخ محلی منطقه آذربایجان قرارداد. چرا که این اثر به مانند سایر کتب تاریخ محلی در یک جغرافیای محلی که جزئی از یک جغرافیای بزرگ­تر ملی می­باشد، محدود گشته است. میرزا احمد در آفرینش این کتابچه تاریخ محلی، از سنت محلی­نگاران پیش از خود تبعیت کرده و بسان آن­ها توجه ویژه­ای به مزارات و مقابر  منطقه آذربایجان نموده است. شاید بتوان گفت که توجه به مزارات از جمله ویژگی­های بارز تاریخنگاری محلی منطقه آذربایجان می­باشد.[ix] دلیل این امر را باید در اهمیت مزارات و بقاع منطقه آذربایجان دانست که آرامگاه بسیاری از باباها، پیرها، شیوخ و ائمه فرق مختلف متصوفه می­باشد. علاوه بر این مرکزیت سیاسی، فرهنگی و ادبی آذربایجان در برهه­های گوناگون تاریخی باعث شده تا عده زیادی از مشاهیر علم و ادب و سیاست دنیای قدیم، بعد از درگذشت در همین منطقه به خاک سپرده شوند.

از جمله مزاراتی که میرزا احمد در تاریخ قدیم آذربایجان قید کرده است می­توان به مزارات شیوخ و سلاطین صفوی خفته در بقعه شیخ صفی­الدین اردبیل، آرامگاه غازان­خان در شنب غازان تبریز، مزار کمالین، بقعه سید حمزه و مقبره عون بن علی و زید بن علی[x]، مقابر قبرستان سرخاب تبریز، مزار اسامه بن شریک بر کوه سهند، امامزادگان محلات چهار منار و مهادمهین تبریز اشاره داشت.

میرزا احمد نیز مانند محلی­نگاران پیش از خود توجه به وضعیت عمرانی، وجه تسمیه و تاریخچه کوتاه شهرها، مناطق و مواضع مختلف جغرافیایی را مد نظر قرار داده است.

 

دریغ از یک جمله نقد و تفسیر:

تاریخ قدیم آذربایجان فاقد هر گونه نقد و بررسی  روایت­های مورخان پیشین می­باشد. برای مثال، میرزا احمد سخن پیشینیان درباره تأسیس تبریز به دست زبیده خاتون عباسی، همسر هارون­الرشید را تکرار می­کند. جالب اینکه وقتی مورخ هم عصرش، نادر میرزا به بیان این گزارش می­رسد به نقد و نفی آن با ادله تاریخی می­پردازد.

نادر میرزادر این خصوص می­نویسد:

«من اشارت کردم که نسبت عمارت تبریز به زبیده بدان شرح که خود بدینجا آمد اصل و بنیانی ندارد. روایت یونانیان اگر راست باشد با گفته­های من منافاتی ندارد. تواند بود که خسرو این جا بنایی نهاد پس به خرابی گرائید، یا روستایی بدین نام این جا بود.چون اسلامیان آذربایجان بگشودند این جا به هر سویی ملک چون سره بود عمارت کردند؛ چه، در نامه­های باستانی که ماراست و در فتوحات روزگار عمر و عثمان، هرگز از این شهر نامی نیست... برهانی بس قویتر بدین سخن من این است که سال­ها در این ملک خرّمدینان فتنه کردند و لشکرها با سرداران نامدار از دارالسّلام که مقر خلافت، عباسیان بود بدین ثغر آمدند و سهل و جبل آذرآبادگان به زیر سنابک اسبان فرومالیدند و هرگز نامی از تبریز بدان داستان­ها نیست.»[xi]

 البته اگر اصل و اساس داستان وار این گفته را نیز دروغ بپنداریم، نکته بسیار ظریف و جالب توجهی در این اشاره نهفته است. و آن اینکه، برخی از شخصیت­های تاریخی به دلیل بزرگی و میزان بالای تأثیرگذاری در زمان خود، چنان در اندیشه  مردمان دوران خویش اثر می­نهند که در داستان و روایات آنان رخنه می­کنند و چون در دنیای خیال انگیز داستان­ها راه جستند به خاطره تاریخی نسل­­های آتی نیز راه می­یابند. زبیده خاتون را نیز باید در زمره همین شخصیت ها قلمداد کرد. البته اکثر داستان­ها در خصوص زبیده با عمران وآبادانی شهرها و مناطق مختلف شرق اسلامی پیوند خورده است. علاوه بر اشاره منابع کهن به ارتباط بنیان شهر تبریز و زبیده عباسی، بنیان شهرهای دیگری چون کاشان و ورثان نیز به این شخصیت تاریخی ارتباط داده شده است.[xii]

 

اعلام جغرافیائی قابل تأمل:

برخی اعلام جغرافیایی موجود در تاریخ قدیم آذربایجان قابل تأمل می­باشد. مشهورترین این اعلام واژه رضائیه می­باشد. هرچند تصور عمومی این است که استفاده از عنوان رضائیه به جای ارومیه به سال 1305هـ.ش. و دوران سلطنت رضا شاه پهلوی باز می­گردد و اکثر منابع تاریخنگاری و جغرافیای تاریخی اورمیه را نام تاریخی این شهر دانسته­اند، اما میرزا احمد سال­ها قبل از آن تاریخ از واژه رضائیه برای نامیدن بزرگترین شهر غرب آذربایجان استفاده کرده است.[xiii]

وی همچنین به جای کلمه «خامنه» از کلمه «خوملا» برای نامیدن این شهر واقع در شرق دریاچه ارومیه استفاده کرده است.

میرزا احمد از دو صورت سبلان و ساوالان برای بیان نام بلندترین قله منطقه آذربایجان بهره جسته و از عناوین تاریخی بادکوبه(باکو)[xiv]، شرافخانه(شرفخانه)[xv]و ساوجبلاغ(مهاباد)  استفاده نموده است.

تاریخ قدیم آذربایجان	عنوان کنونی	تاریخ قدیم آذربایجان	عنوان کنونی
بادکوبه	باکو	شرافخانه	شرفخانه
ارمیه	اورمیه	ساوجبلاغ	مهاباد
ساوالان	سبلان	خوملا	خامنه
اوجان	بستان آباد	دهخوارقان	آذرشهر
بلجیک	بلژیک	میانج	میانه
ارزن الروم	ارزروم	قراجه داغ	ارسباران
اسلامبول	استانبول	حاجی ترخان	هشترخان
مارسیل	مارسل	طرابزون	طرابوزان

جدول(3): شکل متفاوت برخی اعلام جغرافیایی در تاریخ قدیم آذربایجان

نتیجه:

کتاب تاریخ قدیم آذربایجان اثر میرزا احمدی تبریزی یکی از تاریخ‎های محلی منطقه آذربایجان می‎باشد. این اثر کم حجم و نسبتاً ضعیف بیش از آنکه تاریخ منطقه‎ای آذربایجان باشد؛ تاریخ شهری شهرهای مهم منطقه، یعنی تبریز و اردبیل محسوب می‎گردد. هدف نویسنده از خلق این اثر، رفع سردرگمی‎های مربوط به تاریخ آذربایجان بوده است، اما اثر او نیز کاری را از پیش نبرده است و بر پیچیدگی‎ها و گره‏های این کلاف افزوده است.

کتاب تاریخ قدیم آذربایجان اثری است که در بیش از صد سال پیش و در روزگاری که هنوز صنعت چاپ و نشر کتاب چندان رونقی نداشته است و بسیاری از کتب غیرفارسی ترجمه نشده بود، ارزشمند و مفید بوده است. اما امروزه این اثر در زمره آثار گردآوری شده قرار می‎گیرد.

سردرگمی در حدود آذربایجان و عدم بهره‎مندی از نقد و بررسی روایات تاریخی و ناهماهنگی بین عنوان و محتوا از جمله اشغالات وارد بر این اثر می‏باشد. این اثر در ادامه سنت تاریخنگاری محلی آذربایجان نگاشته شده است. به نحوی که بسان بسیاری از آثار محلی این منطقه بخش بزرگی از کتاب به توصیف و تشریح مزارات اختصاص یافته است.

---