چکیده:
تاریخ نگاری محلی ایران که ازقرن دوم هجری آغاز شد وتاکنون با فراز ونشیب های گوناگون ادامه داشته است دارای مؤلفه های مختلف تاریخ نگاری می باشد که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند ،اما در لابلای این نوع از تاریخ نگاری های محلی به مطالب بسیار با ارزشی از پیشرفت علوم پزشکی وطب سنتی بر می خوریم که در هیچ یک از منابع دیگر تاریخی نمی توان اثری از آنها یافت. یکی از مؤلفه های اصلی تاریخ نگاری های محلی این است که پدیده های هر محل ازجمله :مسائل اجتماعی ،اقتصادی ،سیاسی، نظامی وفرهنگی را مورد کنکاش قرار داده به صحنه تاریخ می آورد .تمدن اسلامی در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی شکل گرفت وبر اساس محور های اصلی آن در مناطق جغرافیایی وبا توجه به استعدادها وپتانسیل های محلی پرورش یافت باز شناسی ومعرفت به، مؤلفه های اصلی پیشرفت علوم پزشکی در دورهای اسلامی واستفاده از سیره نبوی درپیشرفت علوم پزشکی می تواند پژوهشگران را به این سمت سوق دهد که چگونه می توان این ویژگی های محلی را با زندگی امروز مطابقت داده، استفاده نمود.
پیشرفت های علوم پزشکی در دوره اسلامی ورمز گشایی از آنها در منابع تاریخ های محلی به این منظور صورت می گیرد که هر منطقه مستعد چه نوع گیاهان داروئی می باشد چه نوع بیماری هایی وجود داشته وپزشکان هر دوره با توجه به نوع آب وهوا ی منطقه ونوع تغذیه وهمچنین ویژگی های نژادی وانسانی چگونه به درمان بیماران می پرداختند .گاه مؤلفان تاریخ های محلی خود از طبیبان یا وزیران هردوره ای بوده اند که باز شناسی منابع آنها می تواندمارادر ارائه مطالب مستند یاری نموده ،نقشه راهی برای استفاده ازآن به منظوربرنامه ریزی بهتر وبهبود وضعیت فعلی باشد . با توجه به ماهیت این تحقیق ،شیوه بکار گرفته شده درآن ،کتابخانه ای وآرشیوی بوده وتلاش شده تادر بررسی های مؤلفه های موضوع مربوطه، از منابع مرتبط ودر دسترس بخصوص تاریخ های محلی هردوره ،کتابهای مرجع ،مجموعه مقالات وپایگاه های اطلاعاتی استفاده شود .
کلید واژه: رمز گشائی محلی ،پیشرفت های پزشکی ،تاریخ نگاری های محلی
مقدمه:
رمزگشائی از چگونگی پیشرفتهای پزشکی ،با توجه به آموزه های اسلامی وشناسائی استعدادها وپتانسیل های محلی نقاط مختلف کشورایران در جهت درمان بیماری های محلی درمنابع اصلی تاریخ نگاری های محلی ازاهداف نگارش مقاله می باشد .باشناخت ریشه های بیما ری ها ما می توانیم به سابقه یک بیماری پی ببریم وسپس از چگونگی درمان آن در طول تاریخ ایران رمزگشائی نمائم . هدف مقاله مشخصاً پرداختن به تاریخ پزشکی در ایران نیست بلکه می خواهیم نظر جامعه پزشکی را به این سو جلب کنیم که در منابع تاریخ های محلی اطلاعات ارزشمندی در جهت شناخت ودرمان بیماری ها موجود می باشد که می تواند کلید درمان بسیاری از بیماری های ناشناخته باشد.
فرضیه اصلی پژوهش بر پاشنه این حقیقت است که فهم کامل وشناخت مناسب گیاهان داروئی وروش های مختلف درمان بیماری ها نوشته شده در کتابهای تاریخ محلی می تواند نقشه راهی باشد برای تمام کسانی که دغدغه آنها استفاده از داروهای شیمیائی است ودر پی آن هستند که با استفاده از طب سنتی وتجربه های تاریخی به درمان بیماران بپردازند . بسیاری از بیماری ها ریشه تاریخی دارند ویکی از منابع اصلی، معرفت به علائم،عوامل ودرمان بیماری ها و مراجعه به کتابهای تاریخ محلی می باشد ،این نوع از منابع به غیر از حوادث سیاسی ،اقتصادی وفرهنگی هر محل درهر دوره به کوچکترین مسائل اجتماعی وانواع مسائل وحوادث روزمره مردم در یک برش مکانی پرداخته اند .تاریخ ریز یا تاریخ خٌرد ازدل همین تاریخ نگاری ها بیرون آمده است .عوامل بوجود آمدن یک بیماری ،علائم مشخصه آن وچگونگی درمان ،به طور مفصل وکامل در متن تاریخ های محلی موجود است .
یک بیماری ممکن است محلی بوده و باتوجه به نوع آب وهوا،خاک ،رطوبت ،نوع تغذیه،مهاجرت ،نژاد وروابط اجتماعی افراد ودههاعلت دیگر، مختص یک منطقه باشد ودر نواحی دیگر شناخته شده نباشد همچنین در چگونگی درمان یک بیماری نیز روش ها متفاوت بود است پس این آگاهی ها راتنها می توان در کتب تاریخ محلی پیدا کرد .
آموزه های اسلامی که برگرفته از؛ قرآن ،احادیث پیامبر(ص)وائمه اطهار(ع) می باشد در جهت تشخیص ودرمان بیماری وپیشرفت این علم به پزشکان هردوره کمک زیادی می کند که در سراسر قلمرو حکومت اسلامی با الهام وبکارگیری آن به معالجه بیماران می پرداختند .نام بسیاری از گیاهان داروئی ،منطقه رویش آن وچگونگی مصرف داروها به طور کامل وباشرح مبسوط آمده است .امید است این مقاله فتح بابی باشد برای توجه بیشتر جامعه پزشکی ایران به منابع تاریخی، بویژه تاریخ های محلی تا بااستفاده از آن درجهت شناخت ودرمان بیماری ها و به بهبود وضعیت فعلی کمک کرده باشد.
موضوعات پزشکی در تاریخ های محلی:
نویسندگان تاریخ های محلی اغلب متولد و ساکن همان محل بوده اند وعلائق خاصی به نگارش هر آنچه در زادگاه خود اتفاق می افتاده داشته اند بخصوص شیوع یک بیماری که ممکن بود باعث مرگ هزاران نفر در یک محل شود پس در منابع تاریخی محلی می توان با عوامل شکل گیر یک بیماری وچگونگی درمان آن آشنا شد .واقعیت ها خود سخن نمی گویند بلکه رمز گشائی از موضوعات مختلف مارا به" فاکت ها" می رساند وگرد آوری این فاکت ها می تواند ما را به نتایج مهمی رهنمون کند .شناخت بیماری های محلی می تواند دستمایه ای مناسب برای برنامه ریزان علوم پزشکی برای درمان بیماری ها باشد .تاریخ های محلی چون کمتر به حوادث سیاسی ،نظامی واقتصادی می پردازند وپاشنه اصلی آنها بر روی گروه های فرودست ،مردم عادی،دانشمندان علما ،اعتقادات مذهبی،آموزه های دینی افراد وحواشی جامعه می باشد از منابع مهم اطلاعاتی جامعه پزشکی می تواند باشد .
تاریخ نگاری محلی از قرن دوم هجری آغاز شد واوج آن در قرن هفتم وهشتم ونهم هجری بود که نتیجه تلاش تمام محلی کاران تألیف بیش از دویست پنجاه کتاب می باشد که در هر کدام از این کتاب ها نکات ارزشمند پزشکی به چشم می خورد .در کتاب تاریخ بلوچستان آمده است که :مردم بلوچستان بیشتر بیماری های خود را توسط سالخوردگان وبااستفاده از بکار گیری تاریخ شفاهی درمان می کنند ،که باتوجه به تجربه آنها وچگونگی مصرف گیاهان داروئی محلی به معالجه می پردازند .برای زایمان زنان بدون حضور ماما وپزشک روشهای مخصوص محلی را بکار می برند .در این کتاب به انواع خوراکی ها وکیفیت غذاها واینکه از هر غذائی به چه میزان می توان مصرف کرد که برای بدن مفید باشد اشاره شده است .استفاده از انواع ظروف برای پخت غذاونگهداری غذا وچگونگی ماندگاری آن برای مدت طولانی می باشد. از دیگر مؤلفه های تاریخ های محلی نگارش آموزه های اسلامی با توجه به اعتقادات دینی محلی درجهت سلامتی روحی روانی وجسمی افراد می باشد .چگونگی درمان بیماری های محلی هیچ گاه از چشم مورخین محلی دور نمانده است ویکی از شاکله های اصلی این نوع از منابع موضوعات بیماری های محلی می باشد .همچنین استفاده از تجربیات دیگر اقوام وملت های همسایه یکی دیگر از محور های پیشرفت های پزشکی در ایران می باشد .
در تاریخ نگاریهای استان فارس وشهر شیراز مانند فارسنامه ،شیراز نامه ،ریاض الفردوس وتاریخ فارس اطلاعات مفیدی در مورد چگونگی تشخیص بیماری ونام پزشگان بزرگی که به درمان بیماری ها می پرداخته اند آمده است واینک بعد از یک حادثه طبیعی یا یک حمله نظامی چه بیماری هایی بروز می کرده است .در کتاب تاریخ یزد آمده است که ؛چگونه می توان در زمان وقوع یک حادثه طبیعی یا غیر طبیعی از شیوع بیماری ها جلوگیری کرد وبرای سلامتی آنهایی که زنده مانده اند چه تدابیری اندیشیده شود .در کتاب ذکر اخبار اصفهان آمده است که:معماری منازل واستفاده از چه مصالحی در هر مکان چگونه می تواند به سلامتی افراد کمک کند ،همچنین اطلاعات مفیدی در مورد بهداشت فردی واجتماعی ،نظافت شهر وکوچه ها در جهت جلوگیری از بروز بیماری های محلی به ما می دهد .در کتاب عقد العلی کرمان ،به وقوع قحطی در کرمان پرداخته وبیماری های ناشی از آن وچگونگی در مان بیماران اطلاعات سودمندی به ما می دهد.در کتاب سرزمین بختیاری ؛مفصلاً به درمان بیماری ها توسط گیاهان داروئی پرداخته است ،همچنین به شناخت گیاهان داروئی توسط زنان ومردان ایلات وعشایر جهت معالجه وزخم بندی ها در طول تاریخ وموروثی بودن این حرفه ،که این آموزش ها از پدران ومادران به فرزندان انتقال می یافت .
در تاریخ های محلی به نام افرادی بر می خوریم که با مهارتی خاص گلوله تفنگ را از بدن مجروح بیرون می کشیدند ودر شکسته بندی وزخم بندی مهارت خاص داشتند برای درمان بیماری ها از گیاهان داروئی وروغن های محلی استفاده می کردند مثلاًاز روغن"مازورا"که از درخت بلوط بدست می آید برای جراحت واز شکمبه حیوانات برای درمان دردهای نخاعی استفاده می کردن به طوری که آن را روی موضع متورم شده می انداختند .برای دفع تب ،پوست درخت بید را جوشانده به بیمار می دادند .درتاریخ سمیرم،لیست کاملی از گیاهان داروئی محلی نوشته شده است وکاربرد هرکدام وزمان مصرف آنها بیان شده است .
سفر نامه ها نیز از منابع مهم تاریخ نگاری های محلی به شمار می روند دراین نوع از کتاب ها نیز اطلاعات زیادی در مورد چگونگی تشخیص ودرمان بیماری ها محلی نوشته شده که مطالعه آنها می تواند کمک زیادی به علوم پزشکی در جهت شناخت ودرمان بیماری ها باشد در سفر نامه از خراسان تا بختیاری آمده است که: چگونه از روغنی که از عقرب تهیه می شود در کاشان برای درمان نیش عقرب استفاده می کنند .
چگونگی مصرف مواد غذائی باتوجه به آموزه های اسلامی واعتقادات دینی مسلمانان از مؤلفه های اصلی سلامتی مردم ایران دوره اسلامی می باشد ،روحانیون محلی با تدریس وآموزش این آموزه ها روش های مختلف استفاده از مواد غذایی را تبیین می کردند تاافراد محلی هم با دستورات الهی آشناشوند وهم سلامتی خود را حفظ کنند روشهای مصرف؛گوشت ،میوه ها،پخت غذا،سردی وگرمی خاصیت غذاها ،زمان مصرف هر غذا ،واینکه چه غذاهایی باید با هم خورده شود یا خورده نشود وبسیاری دیگر از این آموزه های دینی که کاربر د عملی داشته است را می توان در کتابهای تاریخ محلی پیداکرد .رعایت بهداشت فردی واجتماعی ،چگونگی رفتارهای خانوادگی وگروهی در جهت سلامتی ودرمان بیماری ها از دیگر محورهای منابع تاریخ محلی می باشد.
مردم هر سرزمینی اگر محیط اطراف خود رانشناسند وبه اندازه کافی ندانند ،نمی توانند به علل وعوامل محیطی وجغرافیای تاریخی مؤثر بر بیماریهای خود پی ببرندو باعث عدم شناخت بیماری شده،در درمان آن با مشکل روبه روخواهدشد. رمز گشائی از عوامل بیماری ها ، جامعه پزشکی ایران را در جهت توسعه وپیشرفت های پزشکی کمک می کند ،که البته برای اثبات مطالب کتب تاریخ های محلی باید دیگر منابع هم دیده شود و راست آزمایی صورت بگیرد ،که در آن صورت برای درمان بیماری های ناشناخته می تواند نقشه راهی باشد .که مورخین ومحققین تاریخ های محلی می توانند کمک زیادی به پزشگان در این مورد انجام دهند.
نتیجه:
هدف پژوهش بررسی وتحلیل اهمیت تاریخ های محلی در معرفی علائم ،عوامل ودرمان بیماری های محلی با توجه به آموزه های دینی واعتقادی اسلام وپیشرفت های پزشکی محلی در جامعه اسلامی ایران بود .با توجه به فرضیه مطرح شده در ابتدای مقاله وبا استفاده از روش کتابخانه ای ومطالعه کتابهای تاریخ محلی ،یافته های تحقیق نشان می دهد که استفاده از این نوع منابع برای معرفت به درمان بسیاری از بیماری هاو بکار گیری تجربه های تاریخی ،با توجه به آموزه های دینی اسلام ،می تواند نقشه راهی باشد برای تمام کسانی که تلاش می کنند زمینه های تاریخی بیماریها ودرمانهای طب سنتی را احیاء نمایند .دراین مقاله به چند نمونه از موضوعات مطرح شده در تاریخ های محلی پرداختیم ،اما ده ها موضوع دیگر نیز وجود دارد که هر کدام می تواند از بیماریهای محلی رمزگشائی کند. اعتقاد قلبی نویسنده براین باور است که شناخت محیط جغرافیایی واقلیمی هر منطقه وویژگی های انسانی ،اداری ،صنعتی وطبیعی هر منطقه ،نوع رفتارهای اجتماعی ،تغذیه افراد ،بهداشت ،معماری منازل وحتی نوع پوشش انسان ها در محیط زندگی خود، با توجه به اطلاعات بدست آمده در منابع تاریخ های محلی می تواند درسلامتی افراد وچگونگی درمانهاوپیشرفت های پزشکی مؤثر باشد.
یکی فلسفه تاریخ نگاری محلی و از محورهای اساسی آن که از قرن دوم هجری آغاز شده است ،پرداختن به مسائل واتفاقات غیر سیاسی محلی بوده است .موضوعات مربوط به علوم پزشکی هردوره در برش مکانی خاص یکی از این محورها می باشد .توجه به تجارب ارزشمند، تشخیص ودرمان بیماری ها و باز شناسی وباز سازی دقیق آن از وظایف مورخان تاریخ های محلی جدید می باشد که نتایج حاصل از آن را در اختیار برنامه ریزان ومحققین علوم پزشکی قرار داده، به آنها توصیه می کنند که می توانند از این تحقیقات در جهت اتخاذ تصمیمات صحیح تر استفاده کنند .مورخان محلی معتقدند که ریشه یابی علل وجودی بیماری ها با کمک گرفتن از تجارب تاریخی مانند آجرهایی هستند که "بنایی"را می سازند ،که بدونه اطلاعات تاریخی نمی توان به در مان بیماری ها پرداخت پیشرفت های پزشکی حاصل تداوم وتکامل تجارب گذشتگان می باشد که بدونه شناخت وفهم آن نتایج تحقیقات کامل نمی گردد.
فلسفه های نظری پرداختن به تاریخ های محلی پی بردن به چرائی وچگونگی تحولات یک منطقه جغرافیایی می باشد که پیشرفت های یاعدم پیشرفت های پزشکی در یک برش مکانی یایک برش زمانی را کشف کرده تابتوانند از تجارب گذشته به زندگی وسلامتی بشر کمک کنند.فهم تاریخی یک بیماری و رمزگشائی از چگونگی درمان آن از اهداف دیگر مقاله بود تا بتوان از طریق انتخاب چنین موضوعاتی دریچه جدیدی در پژوهشهای تاریخی باز شود ،تادر نهایت برای درمان مشکلات ومعضلات روحی وروانی وجسمی بیماران راه حل هایی عملی باتوجه به تجارب واستعدادهای بالقوه محلی پیدا کرد.