[1] . انتخاب نام خانوادگی زیادخان، نمودی از روس ­گریزی عادل­خان و برادرش اسماعیل­خان می­باشد البته در برخی از منابع این نام خانوادگی به شکل روسی «زیادخانوف» یا «زیادخانف« آمده است.

[2] . هر چند برخی اسماعیل­خان زیادخان را اولین سفیر جمهوری آذربایجان در ایران می­دانند؛ اما باید خاطر نشان کرد که او نه به عنوان سفیر دائمی بلکه به عنوان صدر یک هیئت موقتی سیاسی وارد تهران شد و زمینه را برای سفارت دائمی برادرش عادل­خان در تهران فراهم آورد. وجه تمایز این دو نوع نمایندگی سیاسی را در «مآثر مهدیه» مرور می­کنیم:

«ایلچیان صنف اول که به مرتبه اعلی، شرف وکالت دولت متبوعه خود داشته، مظهر شخص پادشاه و حکمران می­باشند و در محل مأموریت به تشریفات رسمیّه نایل خواهند بود، نیز به دو صنف منقسم­اند؛ صنفی مأمور به اقامت و اداره انجام امور واقعه از قبیل عقد عهود و غیره و غیره. ] به مانند عادل­خان [ صنف دیگر مأمور به ادای پاره­ای تشریفات رسمیه از قبیل تبریک تاجگذاری و جلوس و تولد تعزیت و تسلیت و غیره و غیره است که بعد از انجام مراسم مأموریت ، باید مراجعت نمایند، یعنی مدت مأموریت اینگونه سفرا بسته به مدت معینه ایام تبریک و تعزیت است و بعد از انقضای آن ایام باید به دربار اصلی خود مراجعت نمایند. ] به مانند اسماعیل­خان [ ر.ک:

ممتحن­الدوله شقاقی، میرزا مهدی­خان، مآثر مهدیه، (تهران: وزرات امور خارجه، 1379)، ص 62.

[3] . بخش دوم از کتاب «تارخ چیست؟» با عنوان «جامعه و فرد» به خوبی این مسئله را مورد بررسی قرار داده است. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

کار، ای.اچ.، تاریخ چیست؟،ترجمه: حسن کامشاد، (تهران: خوارزمی، 1351).

[4] . قراباغ در دوران صفویه به شکل یک بیگلربیگی در اراضی ارّان قدیم ظهور کرد و از این رو سرزمین های مابین دو رود کر و ارس و از آن جمله ناحیه گنجه، تحت نظارت این بیگلربیگی  اداره می­گشت.ر. ک:

میرزا رفیعا، محمد رفیع، دستور الملوک، به تصحیح : محمد اسماعیل مارچنیکوفسکی، ترجمه: علی کرد آبادی، (تهران: وزرات امور خارجه ،1386)، ص186.

میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش: سید محمد دبیر سیاقی، با تعلیقانت: مینورسکی، ترجمه: مسعود رجب نیا، (تهران: امیر کبیر ، 1386)، ص76.

القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، به تصحیح: یوسف رحیم لو، (مشهد: دانشگاه فردوسی، 1371)، ص 79.

[5] . البته خضربیگ قاری میش قاجار، اولین فرد از خاندان زیاد اوغلی  قاجار بود که در صحنه سیاسی ایران پدیدار گشت . خضر بیگ نزدیک سال 900هـ.ق. از آناتولی و شام به همراه ایل قاجار به ایران آمد و در مسلک پیروان صفوی وارد گشت. امت بیگ فرزند وی نیز به سال 907هـ.ق. به حضور شاه اسماعیل رسید و لقب زیاد اوغلی گرفت.اما شاهوردی سلطان زیاد اوغلی، نامدارترین شخصیت خاندان زیاد اوغلی است که در زمان شاه طهماسب اول حکومت ایالت قراباغ را در دست گرفت. ر.ک:

بهمنی قاجار، محمدعلی، «تبار و دودمان جواد خان زیاد اوغلی»، خلاصه مقالات همایش جواد خان گنجه ای؛ مرزدار ایرانی قفقاز،( تهران : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، 1386)، ص 4.

[6] . خواجگی اصفهانی، محمد معصوم، خلاصـه السیر، زیر نظر: ایرج افشار، (تهران: علمی، 1368)، صص 320 و319.

[7] . پاسدرماجیان ، هراند ، تاریخ ارمنستان ، (تهران: زرین، 1369)، ص 294.

[8] . ملیک هاکوپیان، هاکوپ، ملوک خمسه، ترجمه: آرا دراستپانیان، (تهران: پردیس دانش، 1385)، ص2.

[9] . پورصفر، علی، «قلمرو خاندان زیاد اوغلی قاجار گنجه و قراباغ»،خلاصه مقالات همایش جواد خان گنجه ای؛ مرزدار ایرانی قفقاز،( تهران : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، 1386)، ص13.

[10] . جوانشیر قراباغی، میرزا جمال، تاریخ قراباغ، به تصحیح: حسین احمدی ، (تهران : وزارت امورخارجه، 1386)، ص81 .

[11] . باکیخانوف، عباسقلی آقا،گلستان ارم، ویراستار: عبدالکریم علیزاده، (تهران:  ققنوس، 1383)، صص7-236 .

عادل خان در طیران قلم این واقعه را  به طور کاملا دقیقی شرح داده است:

«وقتی که قشون امپراطور روس در تحت سرکردگی ژنرال سی­سی­یانوف شروع به تصرف قفقازیه که تحت حمایت دولت علیه ایران بود نمود به گنجه از طرف تفلیس هجوم آور شدند، جواد خان شخصاً دفاع قلعه گنجه را به عهده خود گرفت. هر چند از طرف ژنرال سی­سی­یانوف شرایطی خیلی بامنفعت و مفید برای خود جوادخان و نسلشان تکلیف شده بود و به موجب شرایط فوق تمام املاک ایالت گنجه ارثاً در تحت تصرف خانواده جوادخان درمی­آمد و جوادخان و نسل او ارثاً خان مستقل ایالت گنجه باقی می­ماندند و در عوض از تحت حمایت ایران خارج و تحت حمایت امپراطور روس قرار می­گرفتند و سالیانه بیست هزار منات(روبله) به خزانه امپراطوری می­بایست بپردازند معذالک جوادخان تمام این شرایط را رد نمود و زیر بار این ننگ نرفت.

تا پنج دفعه ژنرال فوق این پیشنهاد را تجدید کرد اما باز جوادخان به قطعی رد کرد، آخرالامر ژنرال مزبور به جوادخان به وسیله مراسله سختی تهدید نمود که در مقابل این مقاومت و ایستادگی قلعه گنجه را گرفته شما را به قتل خواهم رسانید، جوادخان در جواب نوشت که تا من زنده هستم شما برای گرفتن قلعه قادر نخواهید بود مگر اینکه اول از روی جسد من گذشته بعد وارد قلعه شوید، آن وقت در رفتار با جسد من اختیار با شماست.

درفصل زمستان در اوایل ماه مبارک رمضان جنگ­های خیلی سخت شروع و قشون روس حمله به طرف قلعه گنجه نمود، مدت یک ماه متوالیاً به جنگ­ها ادامه دادند، فقط وقت صبح در تاریخ سوم ژانویه 1804 میلادی روز عید فطر قشون روس به برج قلعه که حاجی قلعه نامیده می­شود و تا به حال یادگار باقی است حمله کرده متصرف شدند و در همان برج جوادخان شمشیر به دست در پای توپ در ردیف اول مدافعین به شهادت رسید، در همانجا فرزند بزرگش حسینقلی خان هم مقتول گردید.» ر.ک:

زیادخان، عادل خان، طیران قلم، (تهران: وزرات امور خارجه،1381)، صص1-22.

عادل خان همچنین در کتاب دیگر ش با نام  «آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات»  به این واقعه پرداخته است:

« محاصره قلعه گنجه یک ماه به طول انجامید بالاخره بعد از تسخیر باغات، شهر به توپ بسته شد، جواد خان به گونه­ای قهرمانانه به دفاع از شهر ادامه می­داد، اگر چه کنیاز تسی­تسیانوف پنج مرتبه خواهان تسلیم قلعه شده بود، هر پنج بار نیز نتیجه­ای نگرفته بود.آخر الامر در سوم ژانویه سال 1804 بر طبق قطعنامه شورای جنگ هجوم متوقف شد. ارتش روسیه در شبی تاریک و سرد فرصت یافته به دیوارهای قلعه نزدیک گشت. این ارتش در صبح روز سوم ژانویه مصادف با عید فطر اقدام به حمله کرده بعد از درگیری سختی سه برج قلعه پشت سرهم تسخیر گشت. در برج معروف به حاجی قلعه که تا به امروز بقایای آن باقی مانده است؛ جوادخان با پسرش حسینقلی آغا به شهادت رسیدند. به دلیل عدم امکان مقاومت در برابر هجوم نیروهای نظامی دشمن، جواد خان در برابر نخستین دسته دشمن به صورت قهرمانانه­ای و با جرأت هر چه تمام ظاهر گشت و سرانجام به شهادت رسید. در این حال در کوچه­ها و میادین شهر درگیری­های شدیدی ادامه داشت. این درگیری­ها تا بعد از ظهر دوام یافت. سرانجام سالدات­ها مسجد خان را محاصره کرده و پانصد نفر قهرمان گنجه­ای را که در آن حوالی مستقر بودند، از دم شمشیر و نیزه گذرانده به شهادت رساندند.»ر.ک:

زیادخان، عادل خان، آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، (باکو: حکومت مطبعه سی، 1919)، صص 6/12 -7/12 .

[12] . ­­­­­­­­­­­­اسماعیل خان برادر ارشد عادل خان زیادخان، همراه با او در دارالفنون مسکو در رشته حقوق دیپلم می­گیرد. ر.ک:

زیادخان،طیران قلم،ص 18 و 19.

[13] . شاهوردی خان زیادخان نیز از نظر سنی، بزرگتر از عادل خان بود. وی تحصیلاتش را در مدرسه عالی نظامی تمام کرد و داخل خدمت قشون سواره نظام شد. ر.ک:

همان.

[14] . همان، صص 21و 20 .

[15] . برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

نوایی، عبدالحسین، «بهمن میرزا»، دانشنامه جهان اسلام، ج4، زیر نظر : غلامعلی حداد عادل، (تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی،1375)، صص 4-843 .

[16] . برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

احمدی، حسین، «مقدمه»، شکرنامه شاهنشاهی، بهمن میرزا قاجار، (تهران:وزارت امور خارجه،1384)، ص یازده – بیست.

[17] . با توجه به این­که عادل خان تبریز را محل تولد مادرش می­داند، می­توان چنین حدس زد کهآذرهمایون در زمان حکومت بهمن میرزا در ایالت آذربایجان (هم زمان با ولایت عهدی ناصرالدین شاه) به دنیا آمده است. ر.ک:

زیادخان، طیران قلم، ص 14.

[18] .همان، ص 27.

[19] . در روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان در این خصوص می­خوانیم:

«زیادخان گنجه که داماد بهمن میرزا است چاخان پاخان می­کرد و نهار را او حاضر کرده بود...»ر.ک:

قاجار، ناصرالدین شاه، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، به کوشش:محمد اسماعیل رضوانی ، فاطمه قاضیها،(تهران:سازمان اسناد ملی ایران، 1378)، ص116.

[20] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات ، ص3/12.

[21] . «شوشا»، «شوشی»و یا «شیشه»، عنوان قلعه مستحکمی است که توسط پناه خان جوانشیر تأسیس گشت. تأسیس این قلعه نقطه عطفی در تثبیت قدرت خان نشین قراباغ بود. استحکام و فتح ناپذیری شوشا از همان زمان تأسیس آن تا غلبه روسها زبانزد خاص و عام گردید:

«... قلعه شیشه و آن کوهیست مرتفع و متین و قلعه خداآفرین ، فرازش با افلاک محاذی و اوجش با سماک موازی»ر.ک:

 موسوی نامی اصفهانی، میرزا محمد صادق، تاریخ گیتی گشا، (تهران: اقبال، 1363)، ص 105.

«قلعه محکم شهر شوشی که در استحکام مانندش کسی ندیده و نشنیده »ر.ک:

آصف، محمد هاشم، رستم التواریخ، به اهتمام: عزیز الله علیزاده، (تهران: فردوس،1380)، ص 411.

پناه خان پس از اتمام ساخت استحکامات دفاعی شوشا، کارهای عمرانی در داخل قلعه راآغاز کرد. نخستین ساخت و سازهای شوشا، حمام و مسجد آن بود. مسجدی که توسط پناه خان ساخته شد در دوره­های بعدی بارها مرمت و تجددبنا گشت. مسجد شوشی در کنار میدان شهر ساخته شد. این میدان تا راسته بازار و سربازار 300متر درازا داشت. در سربازار بنای دیوانخانه بنیان نهاده شد. این دیوانخانه تا زمان الحاق قراباغ به روسیه فعال بود که بعد از غبله روس ها به کلیسا شوشی مبدل گشت. پناه خان برای ساختن ابنیه شوشی به سبکی آذری، معمارانی را از تبریز و اردبیل استخدام کرد. بعدها همین استادکاران نیز در شوشا سکنی گزیدند. به طور طبیعی خان نام خود را به شوشا داد و آن را «پناه آباد» خواند. بعد از اتمام ساخت و سازهای شهری، ضرابخانه­ای به دستور پناه خان ایجاد شد و ضرب سکه در پناه آباد آغاز گشت. سکه­های نقره ای ضرب شده در شوشا، «پناه آباد» نامیده می­شدند و این عنوان در نزد مردم به صورت تغییر یافته­ای «پناوات» تلفظ می­گشت. خان نشین جدید قراباغ ، مقیاس اندازه گیری مستقلی بنام «خان اَرشینی» داشت که 5-10 سانتی متر بیشتر از یک متر بود. همچنین مقیاس توزینی بنام «ایستیل» که تقریبا معادل 800گرم بود در قراباغ کاربرد داشت. ر.ک:

Әлизадә,Һәсән Ихфа, “шуша шәһәринин тарихи”, Гарабағнамәләр,(Бакы: јазыҹы, 1991),с316,317;

اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، مراة البلدان، به تصحیح: عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج1، (تهران: دانشگاه تهران، 1367)، ص328

Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2 , ( Bakı : lider nəşriyyat , 2005) , s464. .[22]

[23] . Zemstovs.

[24] . پالمر ، رابرت روزول ، تاریخ جهان نو ، ترجمه : ابوالقاسم طاهری ، ج 2 ، ( تهران : امیرکبیر ، 1383 ) ، صص 7- 942 .

[25] . این سفر در سال 1871م./ 1250هـ.ش./1288هـ.ق. صورت گرفت. امپراطور در این سفر ضمن آشنایی نزدیک از اوضاع و احوال قفقاز ، در تفلیس با شاهزاده حشمت الدوله فرستاده دولت ایران ملاقات نمود.ر.ک:

روزنامه تشریف فرمایی اعلیحضرت امپراتور به قفقازیه و ورود سفارت کبریا دولت ایران، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی تبریز، کتب اهدایی محمد نخجوانی، شماره ردیف 754، شماره دفتر 3332 .

[26] . پالمر، همان ،صص 2-1251 .

[27] . در دوره نخست دوما علاوه بر اسماعیل­خان زیادخان، علیمردان بیگ توپچی­باشوف،محمدتقی علیف، اسدالله بیگ مرادخانف و...به نمایندگی از مسلمان نشین های قفقاز حضور داشتند. ر.ک:

Бајкара, Һүсејн, Азәрбајҹан истиглал мүҹадиләси тарихи, (Бакы: Азәрбајҹандөвләт нәшријјаты,1992), с118.

[28] . زیادخان،طیران قلم،ص 18 و 19.

[29] . روزنامه چهره­نما آمار قربانیان درگیری‌های ارمنی- مسلمان قفقاز در سال‌های 1905م. و1906 م./1284هـ.ش. و1285هـ.ش./ 1323 هـ.ق. و 1324 هـ .ق. را انعکاس داده است، که در این میان تعداد قربانیان ارمنی و مسلمان در باکو و گنجه بیش از سایر نواحی قفقاز می­باشد.ر.ک:

چهره نما ، شماره 15 ، 1 ربیع الاول 1324 هـ .ق. / 25 آوریل 1906 م.

[30] . در درگیرهای ارمنی- مسلمان رخ داده به سال 1906م. ، خانه خاله عادل خان تاج الملوک و دایی هایش عبدالصمد میرزا، رضاقلی میرزا، اکبر میرزا و فتحعلی میرزا  نابود شدند. ر.ک:

احمدی،«مقدمه»، ص 36.

همچنین چندین تن از فرزندان بهمن میرزا که در واقع دایی های عادل خان بودند در ارتش روس فعالیت داشتند و از این رو ساختار نظامی و تحرکات نظامی دولت تزاری نیز چیز غریبه­ای برای وی به حساب نمی­آمد. کارنامه فعالیت­های نظامی- سیاسی برخی از این افراد بدین شرح است:

سیف الله میرزا قاجار در مدرسه نظامی تفلیس تحصیل نمود. از سال 1886م./ 1265هـ.ش. به خدمت در هنگ 152 ولادی­قفقاز روسیه پرداخت. در جبهه­های مختلف جنگ جهانی اول شرکت نمود و نشان­ها و مدال­های «والدیمیر مقدس»، «آنّای مقدس»، «استانیسلاو مقدس» و سلاح « جورجی» را از آن خود کرد. با تشکیل جمهوری آذربایجان در سال 1918م./ 1297هـ.ش. به ارتش این جمهوری پیوست و طی فرمان 15 نوامبر 1918 م. / 23 آبان 1297هـ.ش. وزارت جنگ جمهوری اذربایجان، به عنوان رئیس تجهیزات قرارگاه کل ارتش انتخاب شد.وی از ابتدای سال 1919م./ دی ما 1297هـ.ش. به عنوان  فرمانده هنگ سوم پیاده نظام گنجه خدمت نمود.

امان الله میرزا بعد از فراگیری فنون و علوم رزمی در ارتش روسیه تزاری وارد شد.در سال­های 5-1904 م./4-1283هـ.ش. در جنگ روسیه و ژاپن شرکت نمود. با آغاز جنگ جهانی اول به نفع دولت روسیه پیکار کرد و شایسته دریافت نشان­های «والدیمیر مقدس»، «آنّای مقدس»، «استانیسلاو مقدس» گشت.بعد از اعلان جمهوری آذربایجان در سال 1918م./1297هـ.ش. به صورت داوطلبانه خدمت در ارتش این جمهوری پرداخت و با سقوط آن به ایران مهاجرت نمود.

امیر کاظم میرزا نیز از سال 1871م./1250هـ.ش. خدمت خود در ارتش روسیه را آغاز کرد. در جنگ­ روسیه و ژاپن و جنگ جهانی اول شرکت نمود. او نیز مانند برادرش امان الله میرزا نشان ­ها و مدال­های نظامی فوق الذکر دولت روسیه را از آن خود کرد. با آغاز به کار جمهوری آذربایجان در 1918م./1297هـ.ش. به نزد صمد بیگ مهمانداروف ، وزیر جنگ این جمهوری شتافت و فعالیت داوطلبانه خود در ارتش این جمهوری را آغاز کرد و مدتی به عنوان فرمانده نظامی گنجه فعالیت نمود. با سقوط جمهوری آذربایجان در 1920م./1299هـ.ش. توسط بلشویک­ها گلوله باران شد.

فیض الله میرزا هم دوران تزاری را با خدمت در ارتش روسیه سپری کرد و با تشکیل جمهوری آذربایجان به خدمت در ارتش این جمهوری شتافت و سرانجام مانند برادرش امان الله میرزا با تسلط بلشویک­ها بر جمهوری آذربایجان تیرباران شد.

خسرو میرزا دیگر فرزند بهمن میرزا قاجار نیز به مانند برادرانش در ارتش روسیه و اردوی جمهوری آذربایجان خدمت نمود و با سقوط این جمهوری به ترکیه پناهنده شد.ر.ک:

Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2, s93-4.

 نادرمیرزا قاجار در این باره می­نویسد:

«این شاهزاده(بهمن میرزا) را  بیش از یک صد تن فرزند و فرزندزاده باشد . از فرزندان او چندین سپاهی باشند.» ر.ک:

قاجار، نادرمیرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلنه تبریز، تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، (تبریز: ستوده، 1373)، ص248. 

Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2 , s464. .[31]

[32] . سویتو خوفسکی، تادیوش، آذربایجان و روسیه(1905-1920): شکل گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان، ترجمه: کاظم فیرزمند، (تهران: شادگان، 1381)، صص56و57 ؛

Шејхзаманлы, Нағы, Азәрбајҹан истиглал мүҹадиләси хатирәләри, (Бакы: Азәрбајҹаннәшријјаты,1997), с16-23.

[33] . عباسقلی آقا باکیخانوف مورخ کتاب «گلستان ارم» می­باشد. این کتاب از نظر تاریخنگاری در موضوع تاریخ قفقاز، جز نخستین آثار علمی تاریخنگاری در زبان فارسی محسوب می­گردد. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

Isaxanli, Hamlet, “Abbasqulu Ağa Bakıxanovu oxuyarkən”, Azərbaycan çağdaş problemləri, (Bakı:Xəzər unversitəsi, 2000), c 143-51.

عادل­خان دراین باره می­نویسد:

«عباسقلی آقا فرزند میرزا محمدخان در سال 1794م./1173هـ.ش.دریکی از خانواده های اصیل و نجیب روستای امیرحاجان پایتخت آذربایجان به دنیا آمده است.کسی که با بزرگترین متفکران آذربایجانمان برابری می­کند. عباسقلی­آقا در اشعار و آثار تاریخی خود به زبان های عربی، فارسی و ترکی آثاری علمی و فلسفی برجای نهاده است. متاسفانه آثار آن مرحوم تا این زمان چاپ و منتشر نشده است. در گذشته یکی از خویشاوندان عباسقلی آقا بنام مرحوم طبیب مصطفی با جمع­آوری آثار وی، می خواست آنها را به چاپ برساند. حیف که اجل بدان بیچاره مجال تحقق این هدف را نداد تا این آثار چاپ گردد و خلق را فیضیاب نماید. هم اکنون نوه عباسقلی آقا و دختر ژنرال حسن آقا باکو­خانوف بنام ریحانه به جمع­آوری همان آثار شروع کرده است. به زودی به نفع دانش آموزان مسلمان بی­چیز طبع و نشر خواهد کرد.»ر.ک:

زیادخان، آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص13/12.

[34] .  بیات، کاوه، «پیشگفتار» ، طیران قلم، عادل­خان زیادخان ،ص سه.

[35] . Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2 ,həmən.

[36] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات ، ص 3.

[37]. متن نامه بدین شرح است:

« در زمانی که طوفان سوزان و با هیبت  جنگ جهانی و فلاکت و خسارت آن جان بشریت را به لبش رساند و در زمانی که خون­های ریخته شده مانند سیل جاری بود، شما به خود حرکت داده پرچم صلح و مسالمت را در دست گرفته با تمام وجودتان به خون­ریزان و فلاکت آفرینان زمان صلح و مسالمت را فریاد زده­اید و حل عموم مسائل بحث برانگیز را از راه صلح اظهار داشته­اید. از مرحمتی که ابراز نموده اید صدای ماشین­های و توپ­های آتشین جهنّم نمون قطع گشته و سلاح­های ایجاد شد برای محو بشر ذوب شد و فرصتی برای ساخت مجدد خیش رنجبران فراهم گشت. در دقایق تاریخی که به نام انسانیت برخاسته و به نیّت دفاع و محافظت از بشر در برابر دشمنان بشریت و مدافعه از حقوق ملل کوچک و خرد و آزاد ساختن ایشان از پنجه استبداد جهانگیران  وارد عرصه گشتید و فریاد مروّت و رأفت را به گوش تمام جهانیان رسانیدید. در آن زمان ملت سه ملیونی ترک آذربایجان در قفقاز که از فلاکت جنگ جهانی رهیده بود به همراه ارتش متفقین تا کوه­های قارپات رشیدانه پیکار کرد ودر این راه خون­های بسیاری جاری گشت. آنان هم اکنون در آرزوی استقلال دولت مستقلی تشکیل داده اند.  بنای جمهوری جوان آذربایجان ما بر اساس عدالت و مساوات و با رضایت همگان از هر مذهبی در 28 مه سال 1918م. بنیان گذاشته شد.

حکومت آذربایجان به اهالی خود تمامی اختیارات سیاسی، اجتماعی را اعطا کرده است و تمام سعی خود را در راه فرهنگ و تمدن و انسانیت مبذول داشته و در راه تداوم تجارت و دیگر امور مدنی مملکت تلاش می­کند. برای درک قواعد جمهوری آذربایجان و برای درک درست و صحیح مسیر حرکت این جمهوری  نمایندگان حکومت های متمدن می­توانند شهادت دهند.

جمهوری آذربایجان اثبات کرده است که آن هم به مانند حکومت های غیر متمدن مستقل  استحقاق و قدرت و قابلیت زندگی مستقلانه را دارد. لکن برای به رسمیت شناخته شدن نیاز دارد تا استقلال و حقوق اش توسط دیگر ملت های بزرگ جها ن پذیرفته شود و روابط مدنی اش با دیگر ملل تنظیم گشته و ادامه یابد. جمهوری جوان آذربایجان قبل از مراجعه به ملل معظم اروپا به محضر جنابعالی که در راه دفاع از حقوق ملل خرد و کوچک قیام کرده اید رجوع نموده است و ملت ما از شما انتظار دارد که استقلال کشورمان را تصدیق نمایید و به تمام ملل اعلان دارید و ما را در راه رفع و دفع موانع موجود بر سر راه بهره­مندی از حکومت حیات مستقلمان یاری نمایید.

رئیس هیأت وکلا : فتحعلی خان خویسکی

ایفاگر وظیفه وزیر امور خارجه : عادل خان زیادخان» ر.ک:

همان،صص 9-67.

[38] . در این خصوص روزنامه رعد چنین گزارش می­کند:

«استخلاص زن­های اسیر:

هنگامی که ارامنه چندین دهات مسلمان­نشین ایروان را قتل و غارت نمودند، چندین صد نفر زن­ها و دختران مسلمه را به اسیری برده بودند. اینک معلوم شده است که اسرای مذکور هنوز در نواحی ایروان و محال یدی­باسار در دست دستجات ارامنه می­باشد. کفیل وزارت امورخارجه دولت آذربایجان عادل­خان زیادخانوف به نماینده سیاسی آذرربایجان در تفلیس دستورالعمل داده که در خصوص استخلاص اسرای مسلمه و جبران خسارات وراده غارت­زدگان مسلمان ایروان با ریاست قشون متفقین داخل در مذاکره گردد.»ر.ک:

رعد، شماره 13، 9 رجب 1337هـ.ق./20 حمل

[39] .بعد از شکست متحدین در جنگ جهانی اول ، دولت عثمانی بر اساس مفاد عهدنامه مدرس (1918م./1297هـ.ش.) مجبور به انحلال اردوی نظامی شرق عثمانی شد و بدین ترتیب اردوی اسلام ، یکی از زیرشاخه‌های اردوی نظامی شرق عثمانی ، نیز ازجمهوری آذربایجان فراخوانده شد.

بعد از خروج نیروهای عثمانی از جمهوری آذربایجان ، دولت انگلیس شرایط را برای حضور مجدد نیروهای انگلیسی در باکو مساعد دید. پس نیروهای انگلیسی تحت فرماندهی ژنرال تامسون برنامه لشکرکشی به باکو را سرلوحه کارهای خود قرار دادند. نمایندگانی از سوی جمهوری آذربایجان به انزلی روانه شدند تا با فرمانده نیروهای انگلیسی در جهت جلوگیری از این اقدام گفتگو کنند. با این وجود انگلیسی‌ها بر تسخیر باکو پای فشردند و باکو برای دومین بار در 17 نوامبر 1918 م./ 25 آبان 1297هـ.ش.  به دست نیروهای انگلیسی افتاد. کنترل جمهوری دموکراتیک آذربایجان بر باکو قطع شد و در آن جنرال – گوبرناطوری بریتانیای کبیر ایجاد گشت.ر.ک:

Әзизов , Түрјан, Азәрбајҹан ХХ әсрин әввәлләриндә, ( Бакы : заман , 1997) , с168

زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص71.

[40] . عادل­خان در کتاب «آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات» در خصوص بورچالی تأکید می­کند:

« خصوصاً  زیادخان­های گنجه، حکمداران تمامی اراضی مابین پل خداآفرین رود ارس تا روستای«شولاویر» یعنی تا محل «قرمزی کوپری» گرجستان بودند. (در خصوص بورجالی بر اساس اسناد و مدارک تاریخی، ادبی ، عرقی و قوم­نگاری به نظر می­رسد انکار حق حکومت آذربایجان بر این منطقه غیر ممکن باشد.) در چنین  حالتی نمی­توانند به برادران ترک ما در منطقه «بورچالی» که از لحاظ دین و آداب و رسوم و زبان با ما مشترکند به دید بیگانه بنگرند.»ر.ک:

همان،ص 4/12.

[41] . Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2 , s465.

[42] . اتر(Etter) ، سفیر پیشین روسیه در ایرن، سعی نمود به هر نحو ممکن از سفر اسماعیل­خان به ایران ممانعت به عمل آورد. اما دیگر آن دوران سپری شده بود که هر حرف سفیر دولت روسیه برای تهران به منزله قانون تلقی گردد. دیگر هیچ کس به سخنان او محل نمی گذاشت. پس سفر اسماعیل­خان به تهران تحقق یافت. ر.ک:

Тағыјева, Шөвкәт, Нәсиб, Нәсибзадә, “1918-1920ҹи илләрдә Азәрбајҹан-Иран мүнасибәтләри вә Азадистанмәсәләси”, Азәрбајҹан демократик республикасы, инҝилис дилиндән чевирәни: Вилајәт  Гулијев,(Бакы: Азәрнәшр,1992), c66.

[43] . در اواخر ژانویه 1919م./ بهمن 1297هـ.ش./ اواخر ربیع الثانی 1337هـ.ق. دولت فتحعلی­خان خویسکی، با اعلان آن که قصد دارد هیئتی را به سرپرستی اسماعیل­خان زیادخانوف «برای تبلیغ احساسات به طهران اعزام» دارد، قدم اول را در جهت کسب تفاهم بیشتر برداشت. اسماعیل­خان در اواسط آوریل 1919م./ فروردین 1298هت.ش./ اواسط رجب1337هـ.ق.از طریق انزلی وارد ایران شد و مذاکرات با مقامات وزارت امور خارجه ایران را آغاز کرد. ر.ک:

بیات، کاوه، توفان بر فراز قفقاز، (تهران: وزارت امور خارجه، 1380)، ص 107.

روزنامه رعد این خبر را چنین منعکس نمود:

« نمایندگان قفقاز:

قونسول دولت علیه در بادکوبه اطلاع می­دهند که تعویق حرکت هیئت اعزامی قفقاز به ایران به واسطه بحران کابینه بوده در این چند روزه هیئت اعزامی حرکت خواهند نمود.

حرکت:

بعد از ظهر تلگرافاً از انزلی خبر رسید که آقای زیادخانوف روز سه­شنبه 15 جمادی­الثانی با سایر همراهان خود طرف طهران حرکت نمودند»ر.ک:

رعد، شماره 141، 17جمادی­الثانی 1337هـ.ق./ 29 حوت

اسماعیل­خان از سوی احمدشاه قاجار با الطاف تمام پذیرفته شد. شاه ایرن در این دیدار موافقت خود را از تأسیس نمایندگی دائم جمهوری آذربایجان در تهران، تبریز و سایر شهرهای ایران اعلام داشت. اسماعیل­خان گفتگوها و مذاکرات اولیه در خصوص امضای قرادادهای همکاری تجاری، اقتصادی و حقوقی بین ایران و جمهوری آذربایجان را انجام داد و سپس به گفتگو در راستای عادی سازی وضعیت در نخجوان پرداخت. هأت نمایندگی با مطرح کردن کمک به بی­خانمان­های نخجوان، این مطلب را هم به سمع حکومت تهران رساند که در در اغتشاشات ارمنی- مسلمان نخجوان، ارامنه ایران نیز حضور فعالی داشته­اند. این هیأت از دولت ایران درخواست نمود تا از چنین تحرکات تبعه ارامنه­اش ممانعت نماید. ر.ک:

Тағыјева, с66,67.

[44] . محمدامین رسول­زاده، رییس شورای ملی جمهوری آذربایجان، بعدها در این باره می­نویسد:

«به سرعت روابط بسیار صمیمانه­ای مابین دو ملت هم دین  برقرار می­شد. با پذیرش سفیر آذربایجان در تهران، سفیر ایران نیز در باکو نیز پذیرفته می­شد.»ر.ک:

Рәсулзадә, Мәһәммәд Әмин,Азәрбајҹан мүҹадиләси ,(Бакы: Елм нәшријјаты, 1990), с 59.

[45] .بیات، توفان بر فراز قفقاز، صص 212و211 ؛هیأت فوقالعاده قفقازیه، به کوشش: رضا آذری شهرضایی، (تهران: وزرات امور خارجه، 1379)، صص5-43 .

[46] . هیأت فوقالعاده قفقازیه، صص 73، 74، 83، 87،88 و 151.

[47] . هیأتی از جمهوری نوپای آذربایجان به سرپرستی علیمردان بیگ توپچی­باشوف پس از روبه رو شدن با موانع و مشکلات فراوان در این کنفرانس شرکت می­کنند. این هیئت علاوه بر مذاکره در خصوص به رسمیت شناخته شدن جمهوری آذربایجان، با ارائه و پخش کتابچه­ها، مقالات و دیدارهای شخصی بنیان مطالعات علمی راجع به جمهوری آذربایجان را در اروپا، خصوصاً در فرانسه پی می­افکنند. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

L. Altstadt, Audrey, “Ceyhun Hacıbəyli”, Azərbaycan çağdaş problemləri, (Bakı:Xəzər unversitəsi,2000), s54-61.

[48] .  روزنامه رعد ضمن خیرمقدم به هیئت سفارت جمهوری آذربایجان در این خصوص می­نگارد:

« امروز در حالی که ورود شخص محترم نماینده دولت آذربایجان جناب عادل­خان زیادخان و معاون محترم ایشان آقای میرزا علی­اکبر آقا را تبریک می­گوییم، مسروریم که آنان نیز در سرور و نشاط پذیرایی ایرانیان مژده رسمیّت یافتن آذربایجان را در خاک ما شنیده و این خوشبختی و سعادت را در میان آغوش نوازش برادرانه ما مشاهده کردند.»

عادل­خان نیز به مناسبت این تقارن چنین اظهار نظر می­نماید:

«حقانیت به طور دائمی در زیر ابرهای تیره و تار نمانده و آفتاب حقیقت پرتو خود را به خطه آذربایجان انداخت، و من خوشبخت هستم که ورود من به پایتخت ایران مصادف با روز تصدیق رسمیّت دولت آذربایجان گردید.»

میرزا علی­اکبر صادق­اده ، معاون و مستشار عادل­خان نیز در این باره تصریح می­کند:

«هموطنان گرامی! ورود هیئت سیاسی جمهوری آذربایجان به پایتخت ایران مانند یک عیدی تلقی نمودید. خود را وظیفه­دلر می­دانم که حول یک عید مهم­تر از این را که تمام هم­وطنانی که در داخله و یا خارجه سکنی دارند و در آن مشترک هستند به سمع عموم برسانم. آن عید بزرگ همانا تصدیق رسمیت آذربایجان می­باشدو آن را امروز به ما اظهار داشته­اند.»ر.ک:

رعد، شماره 227، 24 ربیع الثانی 1338هـ.ق./ 25جدی

[49] . عادل­خان در این باره می­نویسد:

«در تاریخ 15 ژانویه 1920 وارد طهران شدم، از طرف دولت علیّه رسماً پذیرفته شده اعتبارنامه خود را تقدیم نموده اولین سفارتخانه جمهوری فوق را در پایتخت کیان تأسیس نموده به دائره روابط رسمی با دولت علیّه و تمام سفراء و وزراء مختار و نمایندگان سیاسی مقیم طهران داخل شدم.»ر.ک:

زیادخان،طیران قلم،صص 11و12.

[50] . همان.

[51] . بیات، توفان بر فراز قفقاز، ص 225.

[52] . Тағыјева, с 69.

[53] . بدین مناسبت عادل­خان  در صفحه 4 یک جلد از کتاب «آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات» یادداشتی تقدیمی به زبان ترکی و با این مضمون می­نویسد:« 29 ج 2] (جمادی­الثانی)[ (21 مارت 1920) به مناسبت جشن عید نوروز ، به رسمیت شناخته شدن جمهوری آذربایجان، گشایش سفارت و برافراشته شدن پرچم به عنوان یادگاری تقدیم می­گردد. ]امضاء [عادلخان»

گفتنی است این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می­شود. و بخشی از دست خط عادل­خان در آن نابود گشته است.

[54] .رعد، شماره 277، 27 جمادی­الثانی 1338هـ.ق./ 29 حوت

[55] . زیادخان،طیران قلم،ص 12.

[56] . در این خصوص دولت ایران از منشورالملک، نماینده دیپلماتیک خود در باکو، می­خواهد تا برای استخلاص اسماعیل­­خان زیادخان برادر عادل­خان زیادخان از دست بلشویک­ها اقدام کند اما منشورالملک با ابرزا تأسف چنین پاسخ می­دهد:

«... اسمعیل­خان زیادخان و هرکس که جزو آن هیأت و از فرقه مساوات یا مخالف خود تصور می­کردند، در همان دفعه اول تیرباران کرده­اند... حالا دیگر کسی از مسبوقین باقی نمانده...»ر.ک:

بیات، توفان بر فراز قفقاز، ص411.

[57] . همان.

[58] . زیادخان،طیران قلم،ص13.

[59] . Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası , c2 , həmən.

[60] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص4.

[61] . همان، ص 22.

[62] . به نظر می­رسد احیای نوروز به عنوان جشنی ملی، از دستاودرهای جمهوری آذربایجان سال­های 20-1918م./9-1297هـ.ش. تلقی می­شد. به گونه­ای که بعداها، فردی چون محمدامین رسول­اده از فراموشی این عید در رژیم کمونیستی اظهار ناراحتی می­کند و می­نویسد:

«نوروز، عید آغاز بهار که از گذشته­های بسیار دور در آذربایجان از اهمیت والایی برخوردار بود ، امروزه از ارزش ساقط گشته است و همزمان با سراسراتحاد جماهیر شوروی تنها عید انقلاب اکتبر و عید پیوست آذربایجان به بلشویک­ها گرامی داشته می­شود.»ر.ک:

Рәсулзадә, Мәһәммәд Әмин,ҹағдаш Азәрбајҹан тарихи ,(Бакы: ҝәнҹлик, 1991),с104.

علی بیگ حسین­زاده از دیگر متفکران ترک­گرای آن دوران در مقاله­ای عقاید خود در خصوص خاستگاه عید نوروز را چنین بیان می­کند:

 «یک قسم از مسلمانان یعنی قسم اعظم ایشان می­گویند که در اسلام چیزی بنام نوروز وجود ندارد. قسم اقل آنها نیز می­گویند که نوروز یک عید اسلامی است.بنا بر نظر من هر دو گروه در اشتباهند. چراکه این عید اساساً عیدی شیعه نبوده یک عید سنی است. دلیل این گفته را می­خواهید بدانید؟ به تاریخ مراجعه می­کنیم: تأسیس این عید را به ایران قدیم به خصوص به جمشید ربط می­دهند. این نیز درست نیست. اولاً عید دانستن ابتدای بهار مخصوص ایران نبوده به جمیع اقوام غیر موحد یعنی آتش­پرستان و از آن جمله آتش­پرستان ترک مربوط می­شود. ثانیاً نه تنها جمشید بلکه تمام پیشدادیان وجود حقیقی نداشته از اساطیر و خرافات هند قدیم برگرفته شده اند. زرتشت که از سوی برهمن­ها طرد شده بود این خرافات را به ایران می­آورد و از آنجایی که مشرک نبود با مطرح ساختن نام­های جمشید و ضحاک و فریدون سعی کرد تا ذهن مردم را از ضلالت شرک نجات دهد. پس در ایران پادشاهی بنام جمشید نبوده تا نوروز را نیز پی­افکند. از طرفی دیگر در آن زمان علم ریاضی بدان صورت ترقی نکرده بود که اعتدال ربیعی تشخیص داده شود و آن روز عید اعلام گردد.

ایجاد چنین تقویم مکملی به ملکشاه از ترکان شرقی سلجوقی و علمای دوران او مربوط می­شود ... وی در سال 465 از کوه های آلتای تا آق دنیز، از جبال قفقاز تا بحر احمر، عمان و تا هند را در دست داشته؛  ماوراء النهر، خوارزم، شام، مصر و آناطولی را نیز ضبط نموده و حکمران قسم اعظم عالم بود. ملکشاه پادشاهی ایرانی نبوده و در زمان خود پادشاه بزرگ عالم اسلام بود. این عید در آن زمان عید سیاسی مسلمانان شد. هرچند سلاله­های بعد از سلاجقه این عید را درایران برگزار کردند اما عثمانی­ها بدان ارج ندادند با این همه مردم آناطولی نوروز را برپا داشتند. عثمانی­ها به جای این تقویم اسلامی و شمسی به تقویم­های آشفته دیگری روی آوردند. البته در ایران بعد از سلاجقه جز دوران شاه عباس به این تقویم جز روز عید نوروز آن توجه خاصی نشد.»ر.ک:

حسین زاده ، علی بک ، «نوروز انقلاب » ، فیوضات ، 13 صفر 1325هـ .ق ./ 15 مارس 1907 م.

[63] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص46.

[64]. عادل خان در بخش آخر این اثر، مجدداً گریزی به این بخش آغازین کتاب می­کند  و از ارتباط وجه­تسیمه آذربایجان به معنای معدن آتش با آتشکده­های باکو سخن به میان می­آورد:

«من در ابتدا، سخنم را با این عبارت شروع کردم که «آذربایجان» یعنی «معدن آتش». با این عبارت نیز به پایان می رسانم. من در ابتدای معروضه­ام نشان دادم که در سوراخانی واقع در نزدیکی پایتخت­مان از گذشته­های دور آتشکده­ای وجود دارد که سجده­گاه اجدادمان بوده است.»ر.ک:

زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص 99.

[65]. Парисдәки сүлһ конфрансына Гафгаз Азәрбајҹаны сүлһ нүмајәндәлијинин тәләбләри,Азәрбајҹан демократик республикасы, инҝилис дилиндән чевирәни: Вилајәт  Гулијев,(Бакы: Азәрнәшр,1992), c162-3.

­[66] . عادل خان در این بخش از کتاب نام کوچک وامبری را با صورت «هیرمان»(Hermann) می آورد. در واقع مشهورترین شکل نوشتاری و تلفظی نام کوچک وامبری مجار تبار «آرمین»Ármin)) و یا «آرمینوس»Arminius))می­باشد. البته فضای فکری و مطالعاتی حاکم بر آن دوران ، اقتضا می­کرد که عادل­خان مطالعاتی در آثار  وامبری ترک­شناس برجسته و از تأثیرگذارترین افراد در شکل گیری اندیشه­های ترک گرایانه داشته باشد. برای آشنایی هر چه بیشتر از پژوهش­های وامبری در خصوص زبان، ادبیات و تاریخ ترک  چند مورد از آثار وی را مرور می­کنیم:

فرهنگ لغات آلمانی- ترکی، مطالعات زبان جغتایی، کلمات قصار اویغوری، رساله­ای در فرهنگ صرفی گویش­های ترک و تاتار، فرهنگ ابتدایی مردم ترک و تاتار، تاریخ بخارا و ماوراء جیحون، منشاء مجارها، سیاحت درویش دروغین، تاریخ بخارا از کهن ترین روزگار تا کنون و...  ر.ک:

 روحانی، سیدمحمد،«مقدمه»، تاریخ بخارا از کهن ترین روزگار تا کنون، آرمینوس وامبری،( تهران: سروش ، 1380)، ص پنج و چهار.

[67] . داستان ملاقات نوشابه، پادشاه بردع و اسکندر به طور مفصلی در اسکندرنامه خمسه نظامی  گنجوی ذکر گشته است. در بخشی از این کتاب می­خوانیم:

«چنین گفت گنجینه­دار سخن

که سالار آن گنجدان کهن

زنی حاکمه بود نوشابه نام

همه ساله با عشرت و نوش جام

سکندر چو لشکر به صحرا کشید

سراپرده سر بر ثریا کشید

بپرسید کین بوم فرخ کراست

کدامین تهمتن بود پادشاست

نمودند کین مرز آراسته

 زنی راست با این همه خواسته»ر.ک:

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، کلیات خمسه نظامی، به اهتمام: م. درویش، (تهران: جاویدان، 1370)، صص 38-1136 .

البته  داستان اسکندر و نوشابه،  به قدری در منطقه قفقاز مشهور بوده و می­باشد که عادل­خان حتی بدون مطالعه گلستان ارم نیز می­تواند آن را در کتاب خود آورده باشد.

[68] . البته باکیخانوف در نگارش این بخش از کتاب خود از اسکندرنامه­ها، دربندنامه­ها و تاریخ هرودوت بهره جسته، که به نظر می­رسد عادل­خان بدون مراجعه به این منابع اصلی از منبع دست دومی چون «گلستان ارم» استفاده کرده است. ر.ک:

  زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص7و6 ؛ باکیخانوف،ص 5-31.

[69] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص9و 10 .

[70] .  برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص روابط عبدالله­خان با تجار انگلیسی ر.ک:

تاریخ ایران دوره صفویان،( پژوهش در دانشگاه کمبریج)، ترجمه: یعقوب آژند، (تهران: جامی، 1387)، ص 191؛ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران :از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی(1500-1945)، (تهران: امیرکبیر،1386)، ص 39؛ زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص11 و 1/12 .

[71] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، صص 9/12-2/12.

[72] . همان،صص 8/12.

[73] . در میان تمامی مشاهیر گنجه، حکیم نطامی گنجوی برای عادل­خان از جایگاه والاتری برخوردار بود  و وضعیت نابسامان آرامگاه او، همواره عادل­خان را آزار می­داد،  به گونه­ای که در هر دو اثر خود بر لزروم بهسازی مقبره حکیم گنجه تأکید می­کند:

«ننگ بر ما باد که ما آذربایجانی ها نشان یادگاری برای اصحاب قلم و علمای برجسته خود ایجاد نکرده ایم. حتی مقبره عالمی چون شیخ نظامی که شیلله­ر و سایر اروپایی­ها به آثار او افتخار می­کنند در نتیجه بی­احترامی ما، در حوالی گنجه به مسکن مارها و عقربان مبدل گشته است. دین معنوی  ما به این گونه از علما اقتضا می­کند که مجسمه­های ایشان را بر فراز مقبره­شان قرار دهیم کاری که اروپایی ها وامریکایی ها برای تشکر و تقدیر از علمای خود انجام می دهند.»ر.ک:

زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص22 .

«قبر او]نظامی[ بزرگترین و عزیزترین یادگار ادوار تاریخی گنجه است. بعد از برافراشتن بیرق استقلال در فکر بودیم در عوض گنبد، قشنگ­ترین و مجلل­ترین ساختمانی به طرز جدید فنی در روی قبر آن شاعر تهیه نمائیم.» ر.ک:

زیادخان، طیران قلم، ص 23.

[74] . عادل­خان هنگام عنوان کردن نام شروان، بر لزوم تأسیس مرکز مطالعات و پیش­بینی زلزله در جمهوری آذربایجان تأکید می­کند. این امر ناشی از یادآوری زمین لرزه هولناک شروان در آخرین روز ماه ژانویه 1902م./4 ذی­القعده 1319هـ.ق. می­باشد. این زمین لرزه خسارات فراوانی به شماخی مرکز شیروان و تعدادی از روستاهای منطقه وارد کرد. بر اساس آمار اولیه، در اثر این حادثه بیش از 2 هزار و 200 نفر جان باختند و هزار و 561 خانواده بی­خانمان شدند.

محمدتقی قاسم­زاده شیروانی، از شعرای شروان در منظومه­ای به ذکر مصیبت این حادثه طبیعی پرداخته است. در بخشی از این منظومه ترکی می­خوانیم:

« شهر شیروانی حق خراب ائتدی

چئخدی افلاک آه ، افغانی

مین دوققوز یوز ، هم ایکینجی سنه

سلخ یانوارده گوردو طوفانی »

ترجمه: (حق شهر شیروان را خراب کرد

آه و افغان مردم آن به آسمان بلند شد

در سنه هزار و نهصد و دو

در سلخ ماه ژانویه آن طوفان فرا رسید )

علی محزون شیروانی ، دیگر شاعر منطقه نیز در این باره چنین سرود:

«بار الهی داغئلئب دئر سر به سر شیروانئمئز

حدّیدن چون کی فزون اولموش بیزیم عصیانئمئز »

ترجمه: (بار الهی شیروان ما سرتاسر ویران شده است

چون که گناهانمان از حد گذشته بود.) ر.ک:

کما ل ، شماره 20و19، 15 ذی الحجه 1319 هـ .ق.؛ مظفری ، نمره 16 ، 15 جمادی الاول 1320 هـ.ق.؛

Китаби-һимәм әр-риҹал тәглә әл-ҹибал ,(Бакы : Азәрбајҹан нәшријјаты , 1993),c 95-8.

[75] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات ، ص16 /12 .

[76] . مسئله خلوص زبان ترکی، یکی از مهم­ترین و موردتوجه­ترین بحث­های آن دوران مسلمانان ترک روسیه بود. روشنفکران و متفکران ترک، هر کدام نظری در این خصوص داشتند. هر چند برخی از آنان بر عربی­زدایی و فارسی زدایی کامل تأکید می­نمودند، گروهی از معروف­ترین و تأثیرگذارترین ایشان، دیدگاهی ملایم­ترداشتند. در این مجال، بخشی از عقاید حسن صبری آیوازوف و علی بیگ حسین­زاده،دو تن از اندیشمندان ترک و مسلمان روسیه را مرور می­کنیم:

«فریا د «آچیق یاز، تاتارجه یاز»(ساده بنویس، تاتاری بنویس) از خیلی وقت پیش کاسه صبرم را لبریز کرده است. هر چقدر این شعار بیشتر به گوش برسد، بدان اندازه عملی کردن این کار سخت خواهد شد: برای ساده­نویسی باید به زبان خالص تاتاری نوشته، لغات ترکی]عثمانی[، عربی و فارسی را از زبانمان خارج کنیم. خیلی خوب، این ها را کنار نهادیم، چه چیز را به جایش به کار ببریم؟ اگر لغات عربی و فارسی را کنار نهیم و معادل ترکی آن را نداشته باشیم، چه کار کنیم؟ با کنار نهادن این لغات احساسات و افکار خود را به چه زباین انتقال دهیم؟... اگر زبان استعمالی خود را یک بار دیگر لخت و عریان کنیم، بی­شک به کلی با مشکل روبه رو خواهیم شد. کسانی که در دل خود محبت ملت را دارند، می توانند معانی لغات عربی و فارسی به کار رفته در این زبانمان را یاد بگیرند. در حالی که معانی لغات اجنبی روسی را به زودی یاد می گیرند ؛ چرا معانی کلمات عربی و فارسی را یاد نمی گیرند؟

لغات روسی چون سوسیالیز، قوممونیز، آنارخیز، مونارخیز، روولیوتسیونیز و... که تا دو سال پیش عده کمی معنی آن را می­دانستند الآن عمومی شده­اند. اگر ما هم همت کنیم می توانیم لغات عربی و فارسی را نیز بدان صورت مورد استفاده قرار دهیم.» ر.ک:

 صبری  آیوازوف، حسن، «لسان غوغاسی»،  فیوضات ، نمره 16، 28 ربیع الاول 1325 هـ .ق./ 29 آوریل

«اسلام به اعتبار جنس و قومیت و لسان چون مثلثی است که ترک و فارس و عرب سه رأس آن را تشکیل می­دهند. از این رو هیچ مشکل احتمالی وجود ندارد، زیرا هر مسلمان دیانتاً به دانستن و دوست داشتن زبان عربی مجبور است. زبان های فارسی و ترکی و نیز آنقدر به یکدیگر نزدیکی جسته­اند که در عرض یکی دو ماه با اندکی غیرت فارس ترکی و ترک فارسی را فرا می گیرد.»ر.ک:

حسین زاده، علی بک، «پرده اینیور»، فیوضات ، نمره 32 ، 7 شوال 1325 هـ .ق./ 1 نوامبر 1907 م.

[77] . ­عادل­خان در این قسمت از کتاب، داستان «اصلی و کرم» را به عنوان یکی از قدرتمندترین داستان­های شفاهی مردم آذربایجان ذکر می­کند. این داستان به احتمال قوی در حدود قرن هفدهم میلادی شکل یافته است. کرم، خان­زاده مسلمان جوانی است که عاشق اصلی، دختر قراملک، کشیش متعصب ارمنی می­شود. اصلی هم دل به عشق کرم می­بازد،اما کشیش، نماینده مذهب و ارتجاع فئودالی، چون مانعی گذرناپذیر بین عاشق و معشوق قرار می­گیرد و برای اینکه دست کرم به دامن اصلی نرسد ، اصلی را از دیاری به دیاری دیگر میبرد و کرم ، ساز عاشقی در دست در پی آنان رهسپار می­شود. سرانجام پاشای ارزروم کشیش را وادار می­کند تا اصلی را به کرم بدهد. ولی کشیش در شب ازدواج با استفاده از طلسم و جادو مانع رسیدن عاشق دلباخته به معشوق می­شود. کرم در حضور اصلی آتش گرفته می­سوزد. اصلی نیز با همان آتش خاکستر می­شود. عاشق و معشوق سوخته را در کنار هم به خاک می­سپارند.و بنا به وصیت قراملک کشیش گور او را بین مزار اصلی و کرم قرار می­دهند.گویند هر سال از مزار دو اصلی و کرم گل­های سرخ می­رویند و به سوی هم کشیده می­شوند اما خاربنی که از قبر قراملک می­روید مانع رسیدن گل­ها به هم می­شود.این داستان محصول هم­زیستی ارامنه و مسلمانان قفقاز در طول قرون متمادی است که همواره مانع­آفرینی ­های نیروهای ارتجاعی از مسالمت­آمیزی آن جلوگیری می­کند البته داستان اصلی و کرم نمونه مناسبی برای عنوان کردن در کتاب این سیاستمدار مسلمان جمهوری آذربایجان می­باشد. چراکه در آن برهه زمانی، این جمهوری مسلمان، خواهان داشتن روابط مسالمت­آمیز با جمهوری ارمنستان می­باشد، اما هنوز زخم­های به یادگار مانده از حوادث سال­های 1905م./ 1284هـ.ش.، 1906م. /1285هـ.ش. وماه مارس 1918م. / اسفند 1296هـ.ش. را فراموش نکرده است.پس داستان اصلی و کرم ذکر می­گردد، چراکه در آن رفتار نابخردانه یک کشیش ارمنی، آتش به  دامن ارمنی و مسلمان دلباخته می­زند. ر.ک:

همان، صص 20-19 ؛ رئیس­نیا، رحیم، عزیر و دو انقلاب، (تهران:چاپار،1357)، صص3-142 .

[78] .  تمجید و ستایش از ژاپن در آن دوران در نزد سایرملل آسیایی ، خصوصاً ایرانیان نیز وجود داشته است وروزنامه­های عصر قاجار سرشار از مقالات و گزارش­هایی در این خصوص است. البته پیروزی ژاپن بر روسیه  در سال 1904م/1283هـ.ش..نیز موجب تقویت این ستایشگری شده بود که عادل­خان نیز بی تأثیر از این واقعه بزرگ نبوده است.

[79] . زیادخان،آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات ، صص 23 و24.

[80] . همان، صص 31-41 .

[81] . توجه ویژه عادل­خان بیدن واقعه، علاوه بر احساسات روس ستیزانه وی، نمادی از عشق و علاقه او و هم­مسلکانش به اهل بیت (ع) علی الخصص حضرت امام رضا(ع) می­باشد. میزان این محبت به قدری بود که گفته می­شود ستاره 8 پر پرچم جمهوری آذربایجان نمادی از علاقه این جمهوری شیعی به ثامن­الائمه(ع) است.

[82] . همان، صص 46و47.

[83] . وقایع خونین ماه مارس1918م. /اسفند 1296هـ.ش. پس از آن اتفاق افتاد که نیروهای مسلمان توسط بلشویک‌‌ها خلع سلاح شدند و در پی آن اعتراضات عمومی باکو را فراگرفت. بلشویک‌‌ها نیز با عملیات نظامی از 17 مارس تا 21 مارس / 26 تا 30 اسفند1296هـ.ش. به سرکوب اهالی مسلمان باکو پرداختند. در این حوادث حدود 1200 نفر کشته شدند. بلشویک‌‌ها از وقایع مارس با عنوان «تحکیم وحدت پرولتاریا و دهقانان» یاد کردند اما در واقع حقیقت چیز دیگری بود و بسیاری از مسلمانان باکو از هر طبقه و موقعیت اجتماعی در آن قتل عام شدند.ر.ک:

حاجی بَی لی، جیحون،«چهار یادبود در تاریخ آذربایجان»، قفقاز درتاریخ معاصر ، به کوشش: کاوه بیات، ( تهران :شیرازه ، 1377)، صص 133-129.

[84] . در 6 ژانویه 1918 م./ 16 دی 1296هـ.ش. مجلس مؤسسان روسیه توسط نیروهای کمونیست ایجاد شد. نمایندگان قفقاز بعد از شرکت در این مجلس، دستیابی به آزادی و استقلال از این طریق را غیرممکن یافتند و به تفلیس بازگشتند. آن‌ها طی اجلاسی در 23 فوریه/ 24 بهمن «سِیم» (مجلس) ماوراء قفقاز را با شرکت نمایندگان ارمنی، آذری و گرجی تشکیل دادند.ر.ک:

Әзизов, ( Бакы : заман , 1997) , с150;

بیات، توفان بر فراز قفقاز ،ص 35.

[85] . در22 آوریل 1918 م. / 1 ادریبهشت 1297هـ.ش. سیم ماوراء قفقاز به جمهوری دموکراتیک فدراتیو ماوراء  قفقاز مبدل شد و جمهوری‌های مستقل آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان در ترکیب آن باهم متحد گشتند. این جمهوری فدراتیو جدید زیاد دوام نیاورد و چند روز بعد در 26 آوریل/5 اردیبهشت گرجستان از ترکیب آن خارج گشت. استقلال کامل آذربایجان از جمهوری دموکراتیک فدراتیو ماوراء  قفقاز در 28 مه / 6 خردادهمان سال تحقق یافت. شورای ملی آذربایجان، بیان نامه استقلال را تنظیم کرد و به دولت‌های بزرگ جهان و همسایگانش ارسال داشت.ر.ک:

Piriyev , Vaqif , Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası , ( Bakı : araz , 2002), s126-7 ; Әзизов , с 156 ;

زیادخان، آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات، ص 2-50 .

[86] . بعد از شکست متحدین در جنگ جهانی اول، دولت عثمانی بر اساس مفاد عهدنامه مدرس (1918م./1297هـ.ش.) مجبور به انحلال اردوی نظامی شرق عثمانی شد و بدین ترتیب اردوی اسلام، یکی از زیرشاخه‌های اردوی نظامی شرق عثمانی، نیز ازجمهوری آذربایجان فراخوانده شد. در 7 آگوست 1918 م./ 15 مرداد 1297هـ.ش.ارتش عثمانی به فرماندهی قارابکیر پاشا وارد نخجوان می‌شود و به تحرکات آندرونیک در منطقه پایان می دهد اما بعد از خروج اردوی ترک از نخجوان و سرتاسر قفقاز ، وضعیت از نو بحرانی می‌‌گردد.ر.ک:

Piriyev , s 128 ; Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası ,( Bakı: Lider nəşriyyat ), c1 , s123- 4.

[87] . بعد از خروج نیروهای عثمانی از جمهوری آذربایجان ، دولت انگلیس شرایط را برای حضور مجدد نیروهای انگلیسی در باکو مساعد دید. پس نیروهای انگلیسی تحت فرماندهی ژنرال تامسون برنامه لشکرکشی به باکو را سرلوحه کارهای خود قرار دادند. نمایندگانی از سوی جمهوری آذربایجان به انزلی روانه شدند تا با فرمانده نیروهای انگلیسی در جهت جلوگیری از این اقدام گفتگو کنند با این وجود انگلیسی‌ها بر تسخیر باکو پای فشردند. محمد امین رسول زاده ، رییس شورای ملی آذربایجان و رهبر حزب مساوات در خصوص تعامل دیپلماتیک با نیروهای انگلیسی چنین توضیح می دهد: «رویارویی آذربایجان با قدرتی که آلمان و ترکیه تسلیم آن شده بودند عاقلانه نبود و تنها مسئله می بایست از راه دیپلماتیک حل می‌‌شد.» بدین ترتیب باکو برای دومین بار در 17 نوامبر 1918 م./ 25 آبان 1297هـ.ش.به دست نیروهای انگلیسی افتاد. کنترل جمهوری دموکراتیک آذربایجان بر باکو قطع شد و در آن جنرال – گوبرناطوری بریتانیای کبیر ایجاد گشت.ر.ک:

.Әзизов,с 168  ;

سلیمانوف، باکو شهر نفت و موسیقی، ترجمه:صمد سرداری نیا،(تبریز: اختر، 1385 )،ص 520.

[88] . زیادخان، آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات ، ص 99.

[89] . مدرسه فلاحت کرج از سال 1929م. / 1308هـ.ش. یک مرکز توسعه کشاورزی، به شمار آمد. ابتدا یک کارشناس اقتصاد کشاورزی از امریکا ، استخدام شد. در سال­های بعد از وجود کارشناسان آلمانی استفاده گشت.  برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ج2، ترجمه: محمد رفیعی مهرآبادی، (تهران: عطائی، 1376)، ص 120صو 121.

[90] . زیادخان، طیران قلم، ص 13و14.

[91] . زیادخان، طیران قلم، صص 28-30.

[92] . این دلبستگی را باید تحت تأثیر  نفوذ اندیشه­های سیدجمال­الدین اسدآبادی در جامعه مسلمانان روسیه در اواخر قرن 19م. و اوایل قرن 20 م. دانست. به گونه­ای که بسیاری از متفرکان و سیاسیون جمهوری آذربایجان 20-1918م./9-1297هـ.ش. چون احمد آقا اوغلو(آقایف)، علی بیگ حسین­زداه، محمدامین رسول­زاده و... مجذوب شخصیت و نظرات وی، خصوصاًاندیشه «اتحاد اسلام» او شده بودند.اندیشه­های سیدجمال­الدین به قدری بر هم­رطنان عادل­خان تأثیر می­نهد ، که شخصیت اقتصادی مانند حاج زین العابدین تقی­اف بخش­قابل توجهی از ثروت خود را در راه تحققق اندیشه «اتحاد اسلام» مصروف می­دارند. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

Гурбанов,Шамил,Ҹәмаләддин Әфгани вә түрк дүнјасы,(Бакы: Азәрбајҹандөвләт нәшријјаты,1996),c80-94

حسینی، سجاد، زندگی و زمانه حاج زین­العابدین تقی­اف، «پایان نامه» ، دانشگاه تهران ، شهریور 1387، صص3-190.

[93] . زیادخان، طیران قلم، ص 32.

[94] . بسیاری از صاحب­نظران ، آشنایی انسان با کشاورزی را یک مرحله انقلابی در تاریخ بشر می­دانند. در این دوره، انسان از حالت ساده تحصیل وسایل معیشتی به تولید وسایل زندگی پرداخت. با رسیدن به مرحله کشاورزی و دامپروری، بشر از مرحله دیرینه سنگی وارد مرحله نوسنگی شد. ر.ک:

راوندی، مرتضی، تاریخ ریخ اجتماعی ایران، ج5، (تهران: روزبهان، 1382)، ص 17.

[95] . زیادخان، طیران قلم، ص 39

[96] .تحول روشنفکرانه به همراه انقلاب علمی، اعتماد به نفس تازه­ای را جهت تحقیق درباره طبیعت و کنترل آن برانگیخت. در قرن هفدهمفخوش بینی­های بی­سابقه­ای درباره پیشرفت بالقوه انسان، از طریق بهبود و توسعه فناوری و نیز درک دنیای طبیعی به وجود آمذ. ابراز امیدواری شده بود که شناخت و کنترل طبیعت می­تواند روش­های موجود در صنعت و کشاورزی را بهبود بخشد؛ هرچند فاصله زیادی بین قصد انجام یک کار و به انجام رساندن آن در کاربرد دانش علمی وجود داشت. ر.ک:

هرمان، پیتر مایکل، انقلاب علمی، ترجمه: محمد عترتی خسروشاهی، (تهران: بقعه، 1383)، ص14.                 

[97] . عادل­خان در این خصوص آورده است:

«نظر به فتوحات درخشان متوالی علم کنونی یقیناً یک وقت نوبه سیراب شدن دشت کویر لوت از خزاین آب کوهستان­ها خواهد رسید و این اژدها که فعلاً با حرارت نفس خود اطراف و جوانب خویش را می­سوزاند به واسطه علم به یک گاو شیرده فلاحت مبدل شده در چمن­زارها خواهد چرید.»ر.ک:

زیادخان، طیران قلم، ص 43.