اگر حوزه پژوهش در تاریخ محلی را پرداختن به مباحث و موضوعات تاریخی در یک منطقه و یا یک شهر به حساب آوریم، یکی از سوالات اساسی که ذهن مخاطب را به خود مشغول خواهد ساخت، این است که آیا توجه به تاریخ محلی منجر به قومیت گرایی در کشور نخواهد شد؟ و به دنبال آن پراکندگی و تجزیه طلبی را تقویت نخواهد کرد؟  با نگاهی به حوادث و رویدادهای   تاریخ ایران در سده ها و دهه های اخیر تا حدودی  می توان به این گونه از سوالات جواب داد.

اگر حوادث تاریخ ایران در سال های انقلاب مشروطه تا کودتای 28 مرداد 1332 مد نظر قرار گیرد، می توان چند دوره خاص از تمرکز گرایی و یا تمرکز زدایی را مشاهده نمود. هر زمانی که تمرکز قدرت با شدت بیشتری دنبال می شده است تجزیه طلبی و گرایش به گریز از مرکز بیشتر تقویت می شده است. اما به عکس هر وقت که تمرکززدایی در دستور کار قرار می گرفته است مشارکت مردم در جنبش ها و خواسته های ملی بیشتر به چشم می خورد. به عنوان مثال اوضاع سیاسی آشفته ایران و زمینه های اقدامات تجزیه طلبانه در آذربایجان و کردستان تا حدود زیادی ریشه در تمرکز گرایی شدید دوره رضاشاه دارد. شاید اگر به جای تخریب و توهین به اقلیت های زبانی، قومی و فرهنگی در قالب ناسیونالیسم دوره رضاشاه به نقش و جایگاه آنان در تاریخ وتمدن ایران بها داده می شد، بیشتر و بهتر در راستای وحدت ملی حرکت میکرد. و حرکت های تجزیه طلبانه و از هم گسیختگی اجتماعی دوران پس از رضاشاه نیز پیش نمی آمد.

اگر توجه به تاریخ محلی را نیز به مثابه تمرکز زدایی در نگارش تاریخ یک کشور به حساب آوریم، می توان گفت که ارج نهادن به تاریخ محلی نه تنها باعث قومیت گرایی و پراکندگی نخواهد شد، بلکه در راستای وحدت ملی کشور نیز عمل خواهد نمود. اگر مناطق و شهرهای مختلف کشور در نتیجه توجه به تاریخ محلی نسبت به سهم و جایگاه خودشان در ساختن و پیشبرد حوادث و افتخارات کشور آگاهی یابند گرایش و تعلق خاطر بیشتری نسبت به ملیت خود نشان خواهند داد.

نکته قابل تامل دیگر این است که اگر به این بهانه که تاریخ محلی ممکن است به قومت گرایی و پراکندگی بینجامد از تحقیق و پژوهش در این مقوله صرف نظر شود، از بخش عمده ایی از تاریخ ملی یک کشور نیز باید چشم پوشی کرد. که حاصل این امر خدشه دار شدن تحقیقات تاریخی در سطح ملی است. چرا که پژوهش در حوزه تاریخ یک کشور مستلزم نگاه به تواریخ محلی است.

به عنوان نمونه در بررسی جنگ های ایران و روس در دوران قاجار، نقش و حضور مردم آذربایجان بسیار برجسته و پررنگ است. اصولا می توان گفت که در نگارش تاریخ این جنگ ها تا حدود زیادی تاریخ محلی مردم آذربایجان نیز به رشته تحریر در می آید. اما با این حال کسی     نمی تواند به طور قطع ادعا کند که این امر-توجه به نقش مردم آذربایجان در این جنگ ها- باعث تقویت تفکر تجزیه طلبی خواهد شد. بلکه به عکس می توان ادعا نمود که تفکر و روحیه ملی گرایی نیز در بین این مردم بیشتر خواهد شد. چرا که به نقش مردم آذربایجان در دفاع از ایران توجه شده است. در مقطع زمانی نزدیک تر یعنی در جنگ هشت ساله عراق با ایران هم می توان این مسئله را مورد بررسی قرار داد. اگر در نگارش تاریخ این جنگ مقاومت مردم خوزستان مد نظر قرار بگیرد، نمی توان گفت که روحیه قومیت گرایی و تجزیه طلبی تقویت شده است. اما اگر نقش مردم آذربایجان و خوزستان در این دست از پژوهش های تاریخی نادیده و یا کم رنگ جلوه داده شود، ممکن است که روحیه انزوا طلبی و تفرقه در آنان بر انگیخته شود.

با این تفاسیر می توان به ضرورت نگارش تاریخ های محلی در حوزه های انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی به عنوان دو نقطه عطف تاریخ ایران در قرن بیستم پرداخت. تدوین و انتشار تاریخ همه مناطق و نواحی ایران زمین در رابطه با پیشبرد این انقلاب ها و حوادث منجر به پیروزی آن ها ، اهمیت بسزایی دارد. اول این که شناسنامه و هویت هر شهر و ناحیه ایی در ارتباط مستقیم با تاریخ و حوادث پشت سر آن شکل می گیرد؛ و آگاهی اهالی، به ویژه نسل های بعدی، با این حوادث، نه تنها پسندیده بلکه امری ضروری است. دوم ان که افتخارات محلی دایره ایی کوچک اما متحدالمرکز از دایره افتخارات ملی است و زنده نگه داشتن آن در موضوعاتی چون مشارکت در پیروزی انقلاب های مشروطه و جمهوری اسلامی نمایانگر وحدت ملی ایرانیان و نشان دهنده تکامل و شکل گیری هویت ملی در هزاره اخیر است.

علاوه بر موارد بالا نوع نگرش مورخ و پژوهشگر تاریخ محلی نیز در قومیت گرایی و پراکندگی و یا انسجام و وحدت بخشی ، می تواند تاثیر زیادی داشته باشد. اگر هدف مورخ از نگارش تاریخ محلی القای واگرایی، تبعیض و پراکندگی باشد، به هر حال مخاطبان خود را تحت تاثیر قرار خواهد داد. اما اگر پژوهشگر، تاریخ محلی یک منطقه را در راستای وحدت بخشی و انسجام ملی به رشته تحریر در بیاورد، و به عوامل وحدت بخشی مانند زبان، فرهنگ، سرزمین، ... توجه نماید، می تواند در راستای شناخت و خودآگاهی ملی گام بردارد.

استدلال دیگر در باب این که پرداختن به تاریخ محلی به پراکندگی و عدم انسجام ملی منجر نخواهد شد، توجه به زادگاه این شاخه از پژوهش های تاریخی، یعنی کشورهایی مانند انگلستان و فرانسه می باشد. با وجود این که در این دو کشور بیش از هر جای دیگری در باب تاریخ محلی تحقیق و پژوهش شده است، اما کشورهای مذکور، هیچ وقت دچار بحران هایی مانند تجزیه طلبی نشده اند.