تاریخنامه های محلی سیاسی از جمله کتاب هایی هستند که بیش از هر چیز به تاریخ سیاسی مناطق، شهرها و ولایات پرداخته، و غالبا به زبان فارسی نوشته شده اند. اگرچه این آثار در زیر مجموعه عناوین تاریخ محلی محسوب می شوند اما بیش تر شامل تاریخ خاندان های حکومتگر این مناطق هستند. ازجمله ی این کتاب ها، عقدالعلی(485ق) و بدایع الزمان فی تاریخ کرمان(606ق) تالیف ابوحامد کرمانی(قرن ششم قمری) می باشند که به جهت اهمیت در تاریخنگاری سیاسی-محلی کرمان در زیربه اجمال معرفی می شوند.
افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی، مورخ، طبیب، و شاعر برجسته کرمان در قرن ششم هجری است. وی در اواخر عهد قاوردیان و انقلابات کرمان و عهد تسلط غزان در آن سرزمین به سر می برد، از دوره اولیه زندگی وی اطلاعی در دست نیست و شرح حالش در هیچ جایی وجود ندارد. افضل تا حدود سال 615ق یعنی زمان هجوم مغول زنده بوده پس احتمالا تولد او حدود 530هجری صورت گرفته باشد. از زندگانی وی در نیمه دوم قرن6ق تا حدی اطلاع وجود دارد و این زمانی است که وی ندیم و منشی ملوک و امرای کرمان است. استادش بدیع الزمان محمد بن ابی المعانی بود، در سال577هجری به دلیل قحطی و جنگ قصد مهاجرت به خراسان را داشت، اما به دلیل دوری راه به کوهبنان رفت و 5سال در کوهبنان بود، بعد از آن به یزد رفت اما به دلیل بیماری به کرمان بازگشت، سپس دوباره به یزد رفت و در آن جا در بیمارستان به کار پرداخت سرانجام در سال 584 به کرمان آمد و مدت ها در دربار سلجوقیان کرمان به شغل دبیری و طبابت اشتغال داشت و همچنین طبیب مخصوص ملک دینار غز بود و افزون بر این، به خاطر جایگاه والایش در دانش پزشکی از یاری و پشتیبانی اتابکان یزد و اولاد طغرل شاه سلجوقی برخوردار بود چرا که ظاهرا ندیم طغرل شاه از سلاجقه کرمان نیز بوده و بعد از او به خدمت ارسلان شاه پسر ارشد طغرل می رسد. افضل الدین از نخستین ادیبان و نویسندگان ایران قرن 6ق بوده که از کلمات فارسی مارستان یا مارستانات به جای لغت دارالشفاء که عربی است استفاده کرده است، او همچنین بیمارستان هایی در کرمان و یزد تاسیس کرد که نقش زمامداران معاصرش را در تاسیس این بناها بسیار ویژه می داند، او از بنیادگزاران اصل پیشگیری در پزشکی است. از جمله کتب ارزشمند افضل الدین ابوحامد، «عقدالعلی» «بدایع الزمان فی وقایع کرمان» در تاریخ و جغرافیای کرمان است که به تاریخ افضل شهرت دارد، «المضاف الی بدایع الزمان» که شامل شرح حوادث از سال602ق تا سال 612ق است و «صلاح الصلاح فی حفظ الصحه» که در زمینه ی پزشکی است.
عقدالعلی
عقدالعلی للموقف الاعلی به زبان عربی در سال 485 ق درباره تاریخ ملک دینار و سلوک ملوک و حکومت است که پس از بازگشت افضل الدین ابوحامد از سفر یزد در کوهبنان نوشته شده است و دارای 5 فصل می باشد. فصل اول در باره اواخر دولت سلجوقیان و روزگار فترت کرمان، فصل دوم درباره غلبه غزان، تسلط ملک دینار بر کرمان، فصل سوم درمورد عدالت خواهی و شرح اخلاق ملوک و ذکر ملوک کرمان و ویژگیهای جغرافیایی و وقایع تاریخی آن جا، فصل چهارم در مدح و ثنای قوام الدین مسعود وزیر، و فصل پنجم در شرح حال مولف است. عقدالعلی یک کتاب ادبی و حکمتی زیبا است که از نظر سبک نگارش و انشاء از مهم ترین کتاب های فارسی و از بهترین نمونه های سبک متین عصر سلجوقی به شمار می رود. نثر کتاب مصنوع و از نوع نثر قرن ششم هجری است و پر از ابراز فضل درفنون و صنایع ادبی و اشعار و امثال عربی و فلسفی می باشد، اگرچه نثر برخی جاهای کتاب ساده تر و بی پیرایه تر است. افضل الدین در هنگام شرح حوادث کرمان اطلاعاتی از ویژگی های جغرافیایی، محصولات، آب و هواو... ارائه می دهد که از جهت تاریخ محلی کرمان در این برهه مفید فایده است. افضل الدین انگیزه هایش را از تالیف عقدالعلی اینگونه بیان می کند؛ در ضمن این حکایات و طی این روایات تحریض است بر تخلق به اخلاق حمیده از عدل و حلم و سخاوت و شجاعت، عبرت آموزی، شکر از بین رفتن سختی، ذکر پادشاه عادل و بهبودی اوضاع زمان ایشان و در نهایت بر آن بودند تا کتاب را به عنوان هدیه و تحفه به ملک دینار بدهند. از جمله منابع مورد استفاده افضل در کتاب عقدالعلی، تاریخ یمینی عتبی، التاج هلال صابی و مسالک و ممالک جیهانی می باشد. اهمیت کتاب عقدالعلی به ویژه از این جهت است که کهن ترین کتاب به زبان فارسی در کرمان است، شرح تاریخ سیاسی و اجتماعی کرمان می باشد و علاوه بر آن در بخش نصیحه الملوک داستان هایی از قول انبیا در قالب نصیحت به حکام کرمان اشاره دارد، عیوب حاکمان و پادشاهان را نقل می کند و مشکلاتشان را تحلیل می کند. در واقع بیان حکمت ها و نصیحت ملوک به شیوه کلیله و دمنه معرف سبک فصیح ادب فارسی در پیش از مغول می باشد. عقدالعلی در سال 1311شمسی توسط دانشمند زبان دان علی محمد نائینی با حواشی و توضیحات کافی از روی نسخه خطی که ظاهرا در سال 1075 نوشته شده بود با حروف سربی در 124 صفحه به چاپ رسانده است.
بدایع الزمان
کتاب معروف دیگر افضل، بدایع الزمان فی وقایع کرمان است که در حقیقت شاهکار و بزرگترین اثر وی محسوب می شده است اما متاسفانه این کتاب وجود ندارد. این کتاب به گفته ی اقبال تا عصر صفویه موجود بوده و نویسنده سمط العلی، ناصرالدین منشی کرمانی وابوالقاسم کاشانی در زبده التواریخ خود نامی از کتاب بدایع ازمان آورده اند و به جز این دو نویسنده در جای دیگری صحبتی از این کتاب افضل وجود ندارد. این کتاب نه تنها اختصاصا شامل وقایع سلجوقیان کرمان بلکه شامل تاریخ کرمان نیز بوده است ولی چون دوره سلاجقه عصر خود مولف بوده بیش تر شرح داده شده است. از این کتاب تا سال1326نام و نشانی وجود نداشت تا اینکه دکتر مهدی بیانی قسمت هایی از کتاب را در چند کتاب دیگر جمع آوری کردند، اگرچه کتاب بدایع نیست ولی رنگ و بویی از آن کتاب را در خود دارد. کتب مورد استفاده بیانی، تاریخ سلاجقه کرمان، جامع التواریخ حسنی بن شهاب یزدی، مجمع التواریخ حافظ ابرو، و زبده التواریخ ابوالقاسم کاشی بود. اما این کتاب معلوم نیست تاچه حد نزدیک به اصل کتاب بدایع باشد. بیانی تاریخ تالیف بدایع را 602ق دانسته اما اگر قسمت هایی را که او از بدایع ازمان دانسته واقعا از بدایع الزمان بدانیم تاریخ تالیف606ق می شود. نسخه بدایع الزمان بیانی، تا شروع حکومت ملک دینار و انقطاع سلجوقیان کرمان یعنی سال 583هجری خاتمه می یابد و بقیه قسمت تاریخ سلاجقه که مربوط به ملک دینار و بعد از آن است نقل نشده. این کتاب طی 118صفحه در انتشارات دانشگاه تهران در سال 1326 چاپ شده است.
کتاب مشتمل بر دو مقاله و یک خاتمه یا یک مقدمه، یک مطلب و یک خاتمه است. مقاله اول یا مقدمه: خلاصه ای از تاریخ اسلاف سلاجقه و امرای سلجوقی عراق و خراسان، مقاله دوم یا مطلب: وقایع تاریخی سلاجقه کرمان. متاسفانه مقدمه یا مقاله اولی از این تاریخ در دست نیست و تنها نسخه ای که سراغ داریم از هوتسما است که در سال 1886م و از روی تواریخ آل سلجوق چاپ کرده و از چاپ و نشر مقدمه ی آن خودداری کرده است. خاتمه شامل تاریخ حکمرانی ملک دینار و جانشینان او تا وقایع سال 606ق می باشد.
سبک انشا و نگارش افضل در بدایع الزمان واقعا اعجاب انگیز است و از لحاظ فصاحت و بلاغت و شمول و کیفیت تدوین وقایع و بی غرض و بی نظر بودن و صحت و سقم در حد کمال است، افضل هیچ جا از ذکر واقعیت ها خودداری نکرده با اینکه از ندیمان و ملوک و وزرا بوده، از نظر فلسفه تاریخ، توجه به علل و کیفیت پیدایش حوادث داشته و نتایج حوادث را ذکر کرده و برخلاف عقدالعلی از حشو و اطناب به دور بوده و هدفش فقط تدوین تاریخ بوده نه مثل عقدالعلی، حکمت، اخلاق و روایت.
اسامی ولات و حکام و سرداران در همه ی حوادث آورده و عیب وهنر هر سلطان را یک جا گفته وحتی ممدوحان ومخدومانش نیز از این واقع بینی دور نداشته اند. سختی ها و مرارت های مردم و قحطی ها و اثرات جنگ های بیست ساله دوران فترت سلاجقه کرمان به دقت و صحت ذکر کرده، به گونه ای که انسان فکر می کند در آن زمان زندگی می کرده. بدایع در عین استحکام از شوخی ها وحوادث جالب نیز خالی نیست. از لحاظ نثر، کتاب مصنوع ومنشیانه است، و از شعر و الفاظ عربی استفاده کرده است. به طور کلی ویژگی های نثر افضل الدین ابوحامد شامل کاربرد آرایه های لفظی و معنوی، استفاده از آیات و روایات، نثر مسجع و موزون، تلفیق تاریخ، طب و ادب، پند و حکمت در پایان وقایع به منظور عبرت تاریخی، آوردن اشعارعربی و فارسی، تسلط بر زمان است.